Julian Roseveldt over Manifesto en Cate Blanchett: ‘Het is alsof ze door iets wordt overgenomen’
“Ik ben voor een kunst die niet alleen op zijn kont zit in een museum,” zegt een huismoeder in gebed, terwijl haar zoons en echtgenoot ongeduldig zitten te wachten tot ze kunnen gaan eten. “Ik ben voor kunst waar gaten in vallen als in sokken, die gegeten wordt als een stuk taart.”
De moeder wordt gespeeld door de Australische actrice Cate Blanchett; het is een van de dertien (!) rollen die zij speelt in Manifesto, een multiscreenfilminstallatie van de Duitse kunstenaar Julian Rosefeldt (1965). De woorden zijn afkomstig uit een manifest van de Zweeds-Amerikaanse popartkunstenaar Claes Oldenburg uit 1961 – een van de talloze (kunst)manifesten uit de negentiende en twintigste eeuw die Rosefeldt plunderde.
Er wordt in Manifesto – dat tijdens het Holland Festival te zien is in een enorme hal aan de Asterweg in Amsterdam-Noord – niet alleen geciteerd uit teksten, gedachtes en aantekeningen van kunstenaars als André Breton, Kazimir Malevitsj, Sol LeWitt en Jim Jarmusch, maar ook uit het Communistisch Manifest. Rosefeldt verdeelde de citaten over dertien personages waaronder, naast de huismoeder, een fabrieksarbeider, een poppenspeler, een choreograaf en een dakloze man. In een van de twaalf scènes heeft Blanchett zelfs twee rollen, die van nieuwslezer en van verslaggever ter plaatse.
“Ik gebruik de titel Manifesto om duidelijk te maken dat de focus in dit werk boven alles op de teksten ligt, en op de poëzie van deze teksten. Of ze nu van beeldend kunstenaars, filmmakers, schrijvers, acteurs of architecten zijn. Manifesto is een hommage aan de schoonheid van het kunstenaarsmanifest – een manifest van manifesten,” aldus Rosefeldt, die vorig jaar ook present was op het Holland Festival met een pompeuze film bij René Jacobs’ uitvoering van Haydns Die Schöpfung.
Wat had u eerder: het idee voor Manifesto of Cate Blanchett?
“Cate Blanchett. We hebben elkaar zes jaar geleden ontmoet, het was puur toeval. Zij was in Berlijn voor filmopnamen; ik had een opening in de Berlinische Galerie, en een gemeenschappelijke vriend, de Duitse theaterregisseur Thomas Ostermeier, nam haar daarmee naartoe als een soort verrassingsgast. Ze vond mijn werk mooi, zei ze, en we raakten aan de praat. En toen spraken we af dat we een keer iets samen moesten gaan doen.”
Maar u wist toen nog niet dat het Manifesto ging worden?
“Nee. We hielden contact per mail en Skype. En ik ben haar gaan opzoeken in Sydney, want het was helaas niet zo dat ik na onze ontmoeting meteen twee, drie geschikte ideeën paraat had. Ik wist wel direct dat ik haar meerdere rollen wilde laten spelen. Omdat ik haar zie als een soort onderzoeker van de menselijke soort.”
“Zij was verbaasd toen ik met het idee kwam, ze dacht dat ik met iets niet-verbaals zou komen, omdat er in veel van mijn werk geen gesproken tekst zit. Maar ze was direct gefascineerd. Het is ook een droom voor iedere acteur om iedereen op één moment te zijn. Manifesto bewijst mijn gelijk; Cate kan heel goed iemand anders worden. Niet spelen, maar wórden; het is alsof ze door iets of iemand wordt overgenomen.”
Hoe kwam u op die manifesten?
“Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de geschiedenis van de kunst; ik lees er veel over en op een keer stuitte ik op twee teksten van de Franse futurist, kunstenaar, danseres, choreografe en schrijver Valentine de Saint-Point. Daarin gaat het, zoals in alle manifesten, over het doorbreken van grenzen en restricties, zowel territoriaal, intellectueel als artistiek, en over het verspreiden van nieuwe ideeën.”
“Ik ben toen zo veel mogelijk manifesten van andere kunstenaars gaan lezen. Omdat we er veel van kunnen leren; kunstenaars, schrijvers, filosofen en wetenschappers zijn altijd degenen geweest die gedachten en visies hebben durven formuleren waarvan de waarheid nog onderzocht moest worden. Kunstenaarsmanifesten zijn de seismografen van de tijd.”
Wat trof u in de verschillende manifesten?
“Het rebelse, utopische en tikje arrogante. En de jeugdige energie. Nu zijn het bijna allemaal wereldvermaarde kunstenaars, maar toen ze hun manifesten schreven, waren de meesten piepjong en nog erg onzeker. Dat voelde ik toen ik ze las; hoe harder ze schreeuwden en hoe uitgesprokener ze waren, hoe meer je hun onzekerheid kon proeven.”
Kunt u een aantal manifesten noemen die u hebt gebruikt in Manifesto?
“Ik begin met ‘All that is solid melts into air’, een regel uit het Communistisch Manifest van Karl Marx en Friedrich Engels uit 1848, omdat veel kunstenaars daaraan refereren. En ik eindig met ‘Tomorrow, we begin together the construction of a city’ van de Amerikaanse architect, beeldhouwer en architectuurtheoreticus Lebbeus Woods. Dat citaat is afkomstig uit een prachtige tekst, waarin hij het ook heeft over ‘melts into air’ – wat ook weer een directe referentie is naar het Communistisch Manifest.”
Het zijn ingewikkelde teksten, die soms moeilijk te volgen zijn.
“Het is niet belangrijk dat je alles woord voor woord begrijpt, of zelfs maar verstaat, wat nog niet meevalt – zelfs niet voor native speakers. Het is ook niet van belang dat je weet wie precies wat heeft gezegd. Het gaat erom dat je ontdekt waar de manifesten in het algemeen voor staan. En wat jou erin aanspreekt. En dan google je het thuis maar of je koopt een boek.”
Wat sprak u zelf aan?
“Sommige manifesten zijn heel visionair en nog altijd actueel. De tekst van de John Reed Club of New York uit 1933, over het failliet van het kapitalisme had vandaag geschreven kunnen zijn. Het is bijna eng. Het laat nog maar eens zien dat we kunstenaars serieus moeten nemen.”
Kan kunst de wereld veranderen?
“Die vraag is te groot. Ik zou willen dat het zo was. Maar er is een heel groot publiek dat het niet eens is met veel van wat wij kunstenaars beweren. Wij bereiken vooral mensen die het wel met ons eens zijn en alles wat we zeggen al weten. Dus wat is het doel? Er zit natuurlijk ook een egoïstisch aspect aan: ik doe het omdat ik het leuk vind en wil weten hoe wat ik in mijn hoofd heb, eruit ziet.”
Waarom heeft u gekozen voor twaalf scènes?
“Ik wilde er twintig maken, maar Cate had slechts elf dagen. Het was gekkenwerk; ze speelde op dezelfde dag de zwerver én de nieuwslezeres; een man en een vrouw, met compleet verschillende accenten. En alleen het opplakken van haar baard kostte al drie uur. En dan die teksten… Bij theatermonologen zou je er weken op moeten studeren, maar daar was natuurlijk ook geen tijd voor, dus we moesten een truc verzinnen. Via een oortje fluistert haar assistent ze in haar oor. Jack Nicholson doet het zijn hele carrière al op die manier, vertelde Cate.”
Haar man en zonen zitten ook in een scène.
“Ook dat was toeval. Voordat we Manifesto opnamen, had Cate een Oscar gewonnen voor haar rol in Woody Allens Blue Jasmine. Dat betekende bijna het einde van mijn project, want als je een Oscar wint wil iedereen met je werken. Cate voelde dat het haar moment was en had het superdruk, maar gelukkig bleef ze aan boord. Maar de enige manier waarop we het konden doen, was door haar hele familie naar Berlijn te halen voor de Kerst. Toen we het erover hadden wie die rolletjes kon spelen, stelde Cate hen voor. Beter kan natuurlijk niet; die chemie tussen moeder en kind is niet gespeeld maar echt.”
U hebt ook een lineaire filmversie van Manifesto gemaakt.
“Dat heeft een heel praktische reden, ik kon het werk anders niet financieren. Sommige investeerders waren wel geïnteresseerd, maar konden niet uit de voeten met een installatie. Ik ben heel blij met de film, want de lineaire versie heeft een heel eigen dynamiek.”
Nu er een filmversie is, maakt ze kans op nog een Oscar.
“Dat heb ik ook gelezen. Ik weet niet of we aan alle voorwaarden voldoen, maar het zou volledig verdiend zijn als ze een nominatie krijgt. Cate is geweldig.”
De filminstallatie Manifesto van Julian Rosefeldt is van 4 t/m 25 juni in Casco zien. (Asterweg 22, Amsterdam-Noord)
