Francofonia van Alexandr Sokoerov: rookgordijnen in het Louvre
“Zonder mij was dit hier allemaal niet geweest,” zegt Napoleon terwijl hij de kijker een blik gunt op de kunstschatten in het Louvre. Onder zijn bewind kreeg het paleis de naam Musée Napoléon en ging het machtscentrum onderdak bieden aan een enorme hoeveelheid kunstvoorwerpen die hij tijdens zijn veldtochten had buitgemaakt. “Waarom zou ik anders oorlog zijn gaan voeren?”
Macht en kunst – en schilderkunst in het bijzonder – lopen als een rode draad door het oeuvre van de Russische regisseur Alexandr Sokoerov. In 2001 maakte hij Elegy of a voyage, waarin een eenzame man vanuit een Russisch-orthodox klooster in Sint-Petersburg naar Rotterdam reist, waar hij in Museum Boijmans Van Beuningen langs de oude meesters schuifelt en vragen stelt over het leven en de kunst.
Een jaar later regisseerde Sokoerov Russian ark, waarin een onzichtbare hedendaagse filmmaker en een negentiende-eeuwse Franse diplomaat door de Hermitage zweven. In één ononderbroken shot reizen de twee door de tijd én door de schatkamer van de Russische kunst, onderwijl discussiëren en kibbelen ze, en wijzen ze op de bijzondere details van sommige kunstschatten.
Het met geld van het Nederlands Filmfonds gefinancierde Francofonia is Sokoerovs portret van het Musée du Louvre. Maar het is geen recht-toe-recht-aan museumfilm. Francofonia is – in Sokoerovs eigen woorden – een ‘docu-fantasia’ of een ‘cine-poem’, die elk verlangen tot categorisatie ontstijgt; een collage, waarin hij oude foto’s, archiefbeelden en schilderijen (onder andere Het vlot van de Medusa van Théodore Géricault en Leonardo da Vinci’s Mona Lisa) vermengt met nagemaakte historische fictiescènes, gespeelde documentairebeelden, fictie die wél direct als fictie te herkennen is, en animaties.
In de openingsbeelden is Sokoerov zelf te zien, die in zijn werkkamer via Skype contact zoekt met kapitein Dirk. Die is vanuit de Rotterdamse haven uitgevaren en bevindt zich in zwaar weer. Door de storm dreigen met kunst volgeladen containers van zijn containerschip te slaan, zo meldt Dirk; de kunstschatten zullen op de bodem van de oceaan eindigen. Voordat de verbinding wordt verbroken (de pixels van de skypebeelden vormen een fraai beeldrijm met de craquelures van de schilderijen in het Louvre), vraagt Dirk Sokoerov ook nog of zijn film al klaar is. “Ja,” antwoordt Sokoerov, “maar ik denk niet dat het een succes wordt.”
In het vervolg gaat Sokoerov in op de geschiedenis van het Louvre, dat vol staat met de kunstschatten die Napoleon naar Frankrijk heeft laten verschepen. Samen met het uit Eugène Delacroix’ schilderij De vrijheid weggelopen Franse nationale symbool Marianne, die het volk leidt, dwaalt hij door zalen en gangen. “Liberté, égalité, fraternité,” prevelt zij voortdurend: ‘vrijheid, gelijkheid, broederschap’. De ijdele Napoleon poseert vol trots voor een metershoog schilderij van zichzelf, waarvoor hij zelf opdracht heeft gegeven.
Naast deze twee spoken uit het verleden heeft Sokoerov plek ingeruimd voor voormalig museumdirecteur Jacques Jaujard en de Duitse officier Franz Wolff-Metternich, die in de Tweede Wereldoorlog samen een monsterverbond sloten om de Mona Lisa en ruim 1800 andere topstukken uit handen van de nazi’s te houden.
De wonderbaarlijke geschiedenis van Jaujard, die na de oorlog ook in Frankrijk in vergetelheid was geraakt, werd in 2014 in animatievorm verteld in Illustre et inconnu, een uur durende documentaire van Jean-Pierre Devillers en Pierre Pocharte. Sokoerov laat de gesprekken naspelen in filmpjes die de vorm hebben van oud archiefmateriaal, vol kabels en krassen en met een geluidsspoor naast het beeld. In die quasi-oude beelden rijden overigens moderne auto’s voorbij en kijken moderne toeristen recht in de camera. Daarnaast bevat Francofonia ook echte archiefbeelden, van Hitler die wordt rondgereden door Parijs, maar daarin legt Sokoerov Hitler dan weer woorden in de mond.
Zo zet de Rus de geschiedenis doorlopend naar zijn hand. Sokoerov gidst, berijdt stokpaardjes, legt verbanden en dwarsverbanden en trekt rookgordijnen op. Hij richt zich rechtstreeks tot zijn protagonisten én tot de kijker: “Ben je het nog niet beu om naar me te luisteren?” Om telkens weer uit te komen bij de vraag of Europa op drift een reddingsboei zal vinden in zijn gedeelde cultureel erfgoed. Een vraag die bij Sokoerov nauwelijks een vraag is; de ondertitel van Francofonia luidt niet voor niets An elegy for Europe, een treurdicht voor Europa.
