jpekker

Een spel met herkenning en vervreemding

‘Zeer ongeschikt voor kinderen’, vond een van de honderden klagers. ‘Een gruwelijke poster’ die kinderen ongewild confronteert met de ‘horror-sint’, stelde een ander. Een derde klager meende dat de poster kinderen die in Sinterklaas geloven angstig maakt en dat daardoor het Sinterklaasfeest voor gezinnen verpest wordt. ‘Kinderen zullen door de poster nachtmerries krijgen.’

Het kan niemand zijn ontgaan: vanaf aanstaande donderdag draait Sint in de Nederlandse bioscopen, een komische horrorfilm over een moordende Sinterklaas, gemaakt door Dick Maas (De Lift, Flodder, Moordwijven). Met dank aan het affiche*.

Op het Sint-affiche is het silhouet te zien van een bisschop te paard, tegen een grote kogelronde maan. De filmtitel is deels goud, deels rood. Bloedrood, zou je kunnen zeggen. Zijn staf lijkt bij nadere beschouwing een vlijmscherpe punt te hebben. De Sint ziet er ook niet al te gezond uit; als je heel goed kijkt, is het een zombie. De schimmel doet zijn naam ook eer aan. Maar alleen als je heel goed kijkt. Of als je het weet – en heel Nederland weet het nu.

Bij de Stichting Reclame Code (SRC), de instantie die als doel heeft de betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van reclame te waarborgen, kwamen meer dan 2000 klachten binnen, en dat aantal neemt nog steeds toe. ‘Een extreem geval’, meent mr. Fabian Bloem, monitoring & compliance coordinator van de SRC dan ook. ‘Dat hebben we in geen jaren gehad.’

Al te veel wordt er namelijk niet geklaagd over reclame in de openbare ruimte. In 2008 werden er klachten ingediend tegen 26 buitenreclames (waaronder posters), in 2009 tegen veertig. In 2009 is er in twee zaken bij voorzitteraanbeveling beslist dat de buitenreclame in strijd is met de Nederlandse Reclame Code. Tien zaken kwamen voor de Reclame Code Commissie; daarvan werden er twee toegewezen.

In bijna alle gevallen wordt een beroep gedaan op artikel 2 van de Nederlandse Reclame Code (NRC), die zegt dat reclame in overeenstemming dient te zijn met ‘de wet, de waarheid, de goede smaak en het fatsoen’: reclame mag geen vorm van discriminatie bevatten of bevorderen op grond van geslacht, ras of etnische afstamming, nationaliteit, godsdienst of levensbeschouwing, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid. Andere criteria hebben betrekking op specifiek misleidende en agressieve reclame in de context van oneerlijke handelspraktijken (denk aan claims als ‘biologisch verantwoord’ of ‘groen’).

‘Aan een norm zoals de goede smaak en fatsoen uit artikel 2 van de Reclame Code wordt terughoudend getoetst, gelet op het subjectieve karakter van die norm’, aldus mr. Bloem. Aldus achtte de commissie – ‘hoewel zij begrip heeft voor de standpunten van de klagers’ – het Sint-affiche ‘niet van dien aard dat de grens van het toelaatbare wordt overschreden’. ‘Het gezicht is zeer onduidelijk en donker afgebeeld’ stelde de commissie, en ‘de details zullen door kinderen niet met horror in verband worden gebracht of als eng worden ervaren.’

Daarin zit hem de crux, meent Carolien Glazenburg, conservator grafische vormgeving van het Stedelijk Museum in Amsterdam. ‘De commotie komt voort uit de discrepantie tussen het beeld en het idee dat mensen daar zelf bij hebben. Sinterklaas wordt natuurlijk sterk geïdentificeerd met de tere kinderziel. Maar het in natuurlijk wel een beetje hypocriet. Mensen willen niet toegeven dat dit soort beelden inmiddels tot de realiteit van kinderen behoren. Hij is niet als een doorsnee Sinterklaas afgebeeld; niet in rood en wit, met mantel en baard, zoals een van de vele figuren in de enge cartoons die kinderen dagelijks kunnen zien op televisie, óók op kindernetten. Hoeveel wordt daar tegen geprotesteerd door ouders als hun kind voor de tv zit geparkeerd?’

‘Als ze tenminste ook goed zijn vormgegeven’ probeert Glazenburg de omstreden affiches te verwerven voor de collectie van het Stedelijk. ‘Omdat ze iets vertellen over de geschiedenis van onze tolerantie. Wanneer is die groot en kan er veel? Op welk moment zijn de grenzen beter zichtbaar?’

Een goed voorbeeld is de verkiezingsposter van de PSP uit 1971, met een blote vrouw en een koe in de wei (ontwerp George Noordanus, fotografie Hendrik-Jan Koldeweij). Zoiets was nog nooit vertoond. Veel mensen ervoeren het vrouwelijk naakt als schokkend; de poster (bedoeld als pleidooi voor wereldvrede en ontwapening) werd dan ook verboden wegens schending van de openbare eerbaarheid. Bij de ontwerper werden de ruiten ingegooid.

Een ander ‘pronkstuk’ werd in 1981 gemaakt door Anthon Beeke voor de voorstelling Troilus en Cressida van het gezelschap Zuidelijk Toneel Globe: een van achteren gefotografeerde vrouw, voorover gebukt, met teugels en een paardenstaart. Het beeld speelt, net als de Sint-poster, een spel met herkenning en vervreemding. Zowel de vereenzelviging van vrouw met paard als de uitspraak die daarmee impliciet over de vrouw wordt gedaan, wekte de toorn van vrouwen(bewegingen). In reactie stelde Beeke dat zijn poster juist bedoeld was als ‘feministisch statement’.

In de jaren ’90 werden bij de Reclame Code Commissie de eerste zaken behandeld over naakt en bloot op posters. Een van de eerste slachtoffers was het affiche van Theo van Gogh’s 06, met een foto van Erwin Olaf van een naakte vrouw die wijdbeens op een wc-pot zit met de ene hand in haar kruis en een telefoonhoorn in haar andere hand. ‘In strijd met het goed fatsoen en de goede zeden’ oordeelde de Reclame Code Commissie destijds. De klagers (twee!) werden in het gelijk gesteld omdat het affiche ‘als pornografisch kan worden aangemerkt’. Daarbij hield de Commissie rekening met het feit dat het affiche voor iedereen zichtbaar te zien was, op billboards langs de openbare weg.

Niet alle klachten komen terecht bij de Reclame Code Commissie; niet zelden richten klagers hun grieven tot theatereigenaren of het college van burgemeester en wethouders. Aldus werd de poster van Claudia de Breij’s show Claudia zuigt – met een blote De Breij als Eva in het paradijs – ‘te aanstootgevend’ bevonden in Putten. Het affiche van het cabarettrio De Vliegende Panters – een blote vrouw met schuurmachine, laars en hondje – wekte de toorn van de ChristenUnie in Smallingerland. De poster van Tijd heelt alle zonden van Veldhuis en Kemper – met een naakte, van achteren gefotografeerde vrouw – kon niet door de beugel in Ede. Het cabaretduo liet weten de reactie van de gemeente niet te begrijpen. ‘We hebben de bijbel er nog even op nageslagen en daarin niet kunnen terugvinden dat God de vrouw met kleren aan heeft geschapen. Hiermee is maar weer eens aangetoond dat fundamentalisme overal voorkomt.’

De Rijksvoorlichtingsdienst maakte bezwaar tegen een poster voor een Ex Porn Star-feest, met Jan Peter Balkenende in een compromitterende pose. De organisatie koos eieren voor zijn geld; het gezicht van de toenmalig premier werd afgeplakt met een wit papier met de tekst ‘censuur’ (Tegen de poster voor het volgende Ex Porn Star-feest, met het paaldansende nichtje van Maxima, maakte de RVD een maand later overigens geen bezwaar). Het Groninger Museum zag na een kort geding, aangespannen door het GPV, negentien scholen, kerken en andere maatschappelijke groeperingen, af van landelijke verspreiding van een omstreden plasseksposter, bedoeld om de expositie A History of Sex van de al even omstreden Amerikaanse fotograaf Andres Serrano onder de aandacht te brengen.

Ook een heel wat onschuldiger poster, voor een overzichtstentoonstelling van Alex van Warmerdam in het Stedelijk Museum Schiedam, met een naakt meisje met twee koffers, mocht niet worden opgehangen in de openbare ruimte. De commercieel directeur van JCDecaux, het bedrijf dat wereldwijd billboards en Mupi’s exploiteert, bestempelde het affiche eerder dit jaar als ‘onnodig uitdagend’, en dat zou vandalisme kunnen uitlokken. Van Warmerdam was verbijsterd: ‘Terwijl Jan Smit in zijn onderbroek en van die geile push-up bh’s wel mogen.’

Zelfcensuur vindt wel vaker plaats. Het Amsterdamse Ketelhuis had recent de hele bioscoop volgehangen met affiches van Sint, maar er zijn ook bioscopen die al hebben laten weten de poster níet op te hangen – ongetwijfeld onder druk van Ouders & COO. Deze vereniging voor Ouders, Christelijk Onderwijs en Opvoeding heeft de uitspraak van de Reclame Code Commissie niet willen afwachten, en ouders van kleine kinderen geadviseerd bioscopen te mijden die de Sint-posters in de vitrines hebben hangen.

Dick Maas kan er niet mee zitten: ‘Al met al is het vooral goede publiciteit. Ik had al grote verwachtingen over de bezoekersaantallen, maar die zullen nu helemaal omhoog schieten.’ Glazenburg: ‘Het is goed als een affiche iets losmaakt. Dan heeft het in wezen zijn doel al bereikt.’

*Het Sint-affiche is ontworpen door het Amerikaanse bureau BLT & Associates, dat bijvoorbeeld ook blockbusters als Dark Knight doet. De finishing touch is van de Nederlandse ontwerper Michael van Randeraat, die in 2002 winnaar de Cinema.nl Afficheprijs won met Minoes

Dit artikel verscheen eerder in Het Parool.