De zintuiglijke VR-installatie Carne y Arena maakt invoelbaar wat vluchtelingen overkomt in een woestijn in de VS.
In eendrachtige samenwerking met zijn vaste cameraman Emmanuel Lubezki werkte de Mexicaanse regisseur Alejandro Iñárritu vier jaar aan Carne y Arena (Virtually Present, Physically Invisible). Iñárritu, die in 2007 doorbrak met Babel, en Oscars won met Birdman en The Revenant, sprak met honderden migranten die de grens tussen Guatemala en Mexico en Mexico en de Verenigde Staten zijn overgestoken en liet ze hun eigen verhalen naspelen. De VR-opnamen zijn vervolgens bewerkt tot een 3D-animatie.
Het resultaat is een superieure combinatie van geëngageerde kunst en een Eftelingattractie, die in mei 2017 in wereldpremière ging op het festival van Cannes. Voor deze eerste VR-installatie in de officiële selectie kreeg Iñárritu eind 2017 een speciale Oscar voor storytelling.
Sinds de première reist de zintuiglijke installatie de hele wereld over; Carne y Arena was onder meer te zien in Milaan, Mexico City, Los Angeles. Tot en met 26 augustus presenteert Eye Filmmuseum het project in Casco in Amsterdam-Noord; in oktober verhuist Carne y Arena naar de Fenixloods in Rotterdam, waar het te zien blijft tot en met 3 februari 2019.
In Casco worden bezoekers een voor een de verduisterde ruimte in geleid. Nadat je je telefoon hebt afgegeven, beland je in de ‘cold room’. De vloer van de helverlichte, kille ruimte is bezaaid met oude, versleten schoenen, gevonden aan de Amerikaans-Mexicaanse grens. De bezoeker wordt gesommeerd ook zijn schoenen en sokken uit te doen en belandt vervolgens in een vierkante duistere ruimte, waar hij een VR-bril en een koptelefoon krijgt opgezet.
“Voel en ervaar zoveel mogelijk,” zegt een van de assistenten, nog en dan sta je van het ene op het andere moment zelf aan de Amerikaans-Mexicaanse grens. Moederziel alleen. Blootsvoets in het zand; de wind waait door je haren. Vanuit de verte komen schimmen aangelopen. Een helikopter vliegt aan met donderend geraas; van de andere kant naderen bliksemsnel twee politiewagens. Terwijl een zoeklicht uit de heli over het terrein dwaalt, houden de wagens vlakbij halt en stormen grensbewakers naar buiten. De zwaarbewapende mannen schreeuwen staccato commando’s: Get down! On your knees!
Na een paar minuten verandert de nachtmerrie in een lyrische droom en staat middenin de woestijn een tafel waarop een bootje dobbert, waaruit een enorm aantal vluchtelingen wegstroomt. De tafel verdwijnt net zo snel als hij opdoemde, het schreeuwen en huilen begint weer. Mannen worden gescheiden van vrouwen en kinderen, en opeens wordt een machinegeweer op jou gericht.
Tot slot keert de rust terug en sta je weer alleen in de woestijn. Een plastic zakje wordt meegenomen door de wind, boven je hoofd trekt een vlucht vogels voorbij. In het zand liggen een schoen en een schooltas. Al met al duurt het nog geen zeven minuten, maar na afloop sta je te wankelen op je benen.
‘Ik wilde me uitspreken’
De VR-installatie van Alejandro Iñárritu maakt veel los, zegt hij telefonisch vanuit zijn woonplaats Los Angeles. ‘De meeste mensen verwachten iets te zien. Maar ze zien niets, ze ervaren iets. De installatie zet je niet alleen aan het denken, maar laat je vooral voelen.’
Waarom hebt u voor VR gekozen en niet gewoon een film gemaakt?
“Ik heb al zoveel goede films en documentaires gezien over vluchtelingen, en geweldige boeken en artikelen gelezen. Maar geen van alle kon invoelbaar maken wat die mensen hebben meegemaakt. Ik wilde dat het publiek het zou ervaren, want erover lezen volstaat niet meer. We worden overspoeld met verhalen, nieuws, tweets, noem maar op. Het is steeds moeilijker om mensen nog bewust te maken. Ik had nog nooit met VR gewerkt, maar ik wist dat het zintuiglijke van de installatie voor een connectie kan zorgen.”
Carne y arena is gebaseerd op de ervaringen van vluchtelingen; hebben zij het resultaat ook gezien?
“Een aantal heeft de installatie hier in Los Angeles gezien. Ik kon op een monitor volgen wat zij zagen. Het viel me op dat een van de vrouwen nauwelijks naar zichzelf keek. Ze volgde alles, maar ze keek niet naar zichzelf. Na afloop vroeg ik haar waarom. ‘Wie geeft er nu om mij,’ antwoordde ze. ‘Ik hoef mezelf niet te zien; er is zoveel meer te zien, daar wil ik niks van missen.’ Ik vond dat zo genereus en inspirerend; dat ze geïnteresseerder was in de anderen dan in zichzelf, dat is precies het tegenovergestelde van het narcisme en egoïsme van acteurs en actrices – die zouden alleen maar naar zichzelf kijken.”
Halverwege de nachtmerrie heeft u een korte droomsequentie, met een overvol bootje met bootvluchtelingen. Waarom is dat?
“Om meerdere redenen, zowel van dramaturgische als persoonlijke aard. Ik was met mijn vrouw en dochter van 20 drie dagen in Catania op Sicilië, toen daar een boot met bijna 800 mensen aankwam. De meesten, vooral de vrouwen en kinderen, maakten het slecht. Velen hebben de overtocht niet overleefd. Dat heeft enorme indruk op mij gemaakt. Onze woestijnen zijn hun oceanen; de bootvluchtelingen verdwijnen in het water, zoals de vluchtelingen bij ons in het zand verdwijnen. Het is een universeel probleem, het is niet voorbehouden aan één werelddeel.”
“Ik wilde niet alleen de doorleefde verhalen van de vluchtelingen tonen, ik wilde me ook persoonlijk uitspreken. Ik wilde verbeelden wat ik voelde toen zij mij meenamen in hun nachtmerries. Of het voor iedereen zo werkt, weet ik niet, maar ik hoop dat mijn metaforische, poëtische interpretatie de wrede werkelijkheid beter behapbaar maakt. Het dreigde té intens te worden, dus ik wilde dat er gelegenheid zou zijn om op adem te komen. Dat je even de tijd krijgt, zodat je je beter realiseert waar je bent terechtgekomen en wat de problemen zijn.”
Toen u hieraan begon was Donald Trump nog geen president, wat is er sindsdien veranderd?
“Het onderwerp is alleen maar urgenter geworden. De levens en de veiligheid van miljoenen onschuldige kinderen en mensen die hun leven lang niks cadeau hebben gekregen, hangt af van een fascistoïde en racistisch regime in de VS. Dat baart mij grote zorgen. En dat zou iedereen grote zorgen moeten baren. Het is een besmettelijke ziekte; het grijpt wild om zich heen. Als we daar nu niks mee doen, als we om wat voor reden dan ook blijven zwijgen, dan ben ik bang dat de geschiedenis zich herhaalt.”
“Als je foto’s ziet van kinderen die van hun ouders worden gescheiden, dan denk je dat het Polen 1938 is. Maar het is hier en nu. Immigranten en vluchtelingen worden door Trump beesten en verkrachters genoemd! Dat is toch onvoorstelbaar?! Hij is de president van het land dat vrijheid en rechtvaardigheid altijd hoog in het vaandel heeft gehad, een land dat nota bene is gebouwd door immigranten. Het is angstaanjagend; het was onacceptabel maar het is het nieuwe normaal.”
