Ai Weiwei in Amsterdam: “De vluchtelingencrisis kan ook een enorme kans voor ons zijn”
De wereldvermaarde Chinese kunstenaar en activist Ai Weiwei (Peking, 1957) was drie dagen in Amsterdam. Hij gaf een druk bezochte persconferentie, en opende zijn tentoonstelling #SafePassage in fotomuseum Foam. Hij signeerde zijn vuistdikke fotoboeken en bracht een bezoek aan het asielzoekerscentrum in de Bijlmerbajes. Ook werkte hij op zijn hotelkamer aan verschillende nieuwe projecten en schoof aan in het tv-programma College Tour. En hij gaf twee interviews, waar hij alle tijd voor nam.
Na uw huisarrest in China hebt u uw paspoort teruggekregen en bent u van Peking naar Berlijn verhuisd. Zo kwam u dicht op het Europese geworstel met de vluchtelingenstromen te zitten. Wat zag u?
“Het heeft me verrast. Als dissident in China heb ik me altijd sterk gemaakt voor menselijke waardigheid, voor kwaliteit van leven. Toen ik het land weer uit mocht, en ik op het strand van Lesbos stond, waar de ene na de andere boot aan land kwam, afgeladen met wanhopige moeders en doodsbange kinderen, schrok ik. Er was niemand om ze te helpen, op een aantal vrijwilligers na, onder meer uit Nederland en Spanje.”
“Daarna heb ik nog honderden kampen bezocht, over de hele wereld. In Griekenland, Turkije, het Midden-Oosten en ook in Berlijn. Wat me het meest is opgevallen, is dat Europa tot niets in staat is. Mentaal niet. Psychologisch niet. Het is ook extreem moeilijk, maar we zouden toch in elk geval de intentie moeten hebben om andere mensen te helpen? Ze hebben nu hulp nodig. Dat is een enorme uitdaging voor Europa. Voor iedere politicus met ambitie.”
“We praten voortdurend over globalisering, over de wereld die steeds kleiner wordt, maar we accepteren de consequenties ervan niet. Als we dat doen, kan de crisis ook een enorme kans voor ons zijn. Om te laten zien wat eeuwen aan beschaving heeft opgeleverd. ”
Voor wie?
“Voor ons allemaal. Voor jou, voor mij. Voor alle mensen. Voor Europese intellectuelen, voor vluchtelingen, voor Chinese dissidenten. We zijn allemaal mensen, we zijn allemaal gelijk. Maar die gelijkheid moet worden bevochten, door mensen die het beter hebben. Dat zouden Europeanen toch moeten begrijpen? De meesten stammen af van mensen die van elders komen; voordat er staten werden gevormd, leefden we in groepen die rondtrokken, en links en rechts vochten en oorlog voerden en andermans eigendommen innamen. Nu hebben we grenzen. En wetten. Wetten die ons beschermen tegen anderen. We zijn bevoorrecht. We hebben onze eigen vlag, een volkslied, maar met de dramatische veranderingen van vandaag moeten we ons realiseren dat we elkaar nodig hebben.”
“Toen de Chinese president in 2014 een bezoek aan Nederland bracht, werd er een tulp vernoemd naar zijn vrouw. Daaruit blijkt hoezeer Nederland China nodig heeft, en omdat Nederland China nodig heeft wordt er over bepaalde zaken niet gesproken. Maar als we onszelf in de spiegel willen kunnen aankijken, als we onze kinderen onder ogen willen komen, kunnen we niet blijven wegkijken.”
Wat kan kunst bijdragen aan een oplossing?
“Kunst is als een hond die blaft. Als er iets gebeurt, begint de hond te blaffen, waardoor je weet dat er iets aan de hand is. Er moet een reden zijn. Ik ben als die hond. Ik blaf als ik iets zie wat me niet bevalt.”
Toen u voor het eerst naar Lesbos ging, wist u toen al wat u wilde gaan doen?
“Nee, ook vandaag weet ik nog niet wat ik wil maken. Toen ik daar stond, werd ik overvallen door een gevoel van onmacht. Er huilden kinderen omdat ze hongerig waren of het koud hadden, en ik voelde me zo machteloos – juist op die plek, de bakermat van de westerse beschaving. Wat kon ik doen? De ene na de andere boot kwam aan land. Volgeladen. En je weet hoeveel mensen er onderweg al verdronken zijn. Elke dag verdrinken er kinderen. Dit is een uitdaging… Een uitdaging voor de hele mensheid.”
“Staan we het toe dat dit gebeurt? Kunnen we beleid maken om er iets aan te veranderen? Beleid dat menselijkheid op de eerste plek zet. Beleid dat ervoor zorgt dat er niet langer mensen doodgaan. Mensen die alles wat ze hebben achterlaten om onder verschrikkelijke omstandigheden naar een ander land te reizen. Dat moet eerst worden geregeld. Vervolgens moet er iets worden bedacht voor de vluchtelingen die hier al zijn. Ze moeten kunnen werken en zich waardevol voelen; geld verdienen, zodat ze een ijsje kunnen kopen voor hun kinderen. Ze komen hier niet om te bedelen of te smeken.”
U bent nu de stem van de vluchtelingen. Had u na uw vertrek uit China eigenlijk ook iets heel anders kunnen gaan doen?
“Het eerst wat ik wilde doen op Lesbos was in het zeewater springen. Om te laten zien dat ik er ook was. Om duidelijk te maken dat ik wilde helpen. Daarom leg ik met mijn camera alles vast. Om aandacht te vragen. Het is een kwestie die me al lang bezig houdt. Het is ook niet iets van nu – er zijn overal vluchtelingen, in Afrika, in Libanon en andere plekken, die nu alweer vergeten zijn. Ik ben overal geweest. In Jordanië, Libanon, Turkije.”
Wat doet dat leed met u? Slaapt u nog wel?
“Ik probeer me er niet door te laten overweldigen. Ik leef óók een gewoon leven. Ik breng mijn zoon naar school, ga met hem naar het park of naar de dierentuin. En tegelijkertijd besef ik dat er miljoenen kinderen zijn die geen enkele kans op een normaal leven hebben.”
Kunt u zich voorstellen dat u kunst maakt die niet politiek is?
“Alle kunst zegt iets over de tijd waarin ze is gemaakt, dus alle kunst is politiek. De vraag is: wat gebeurt er vandaag de dag? Mondriaan was ook politiek, hij reageerde ook op wat er om hem heen gebeurde. Ik heb dat doel niet bedacht, ik dien het doel. En dat doel is waarschijnlijk groter dan ik zelf in de gaten heb. Maar dit is hoe ik ben en wie ik ben. ”
Overschaduwt uw activisme uw kunst niet?
“Als dat gebeurt ben ik juist zeer tevreden. Kunst heeft zich altijd ontwikkeld en ontwikkelt zich nog steeds. Het internet heeft ons leven razendsnel veranderd, voor iedereen, voor journalisten en ook voor kunstenaars. Het internet is een machtig wapen, door de snelheid en omdat het afstanden overbrugt. Het is ook een grote verantwoordelijkheid; we kunnen ons niet langer verschuilen. Er zijn geen excuses, we kunnen niet zeggen dat we het niet wisten.”
Heeft de macht van de sociale media er ook aan bijgedragen dat u na uw detentie uw paspoort hebt teruggekregen?
“Zeker. Toen ik in de problemen kwam, vroeg ik me af wat ik kon doen: één mens tegen zo’n machtige staat als China. Toen bedacht ik dat openheid mijn wapen zou worden. Niemand durft zich uit te spreken in China, waar de macht, zoals overal, is gebaseerd op het principe van geheimhouding. Dus besloot ik alles te laten zien en alles te zeggen, direct. Het werkte verslavend. Voor mezelf en ook voor anderen. Mensen vonden het intrigerend, iemand die alles deelde op Instagram. Ik vind dat prachtig: laat alles maar zien. Maar overheden ervaren het natuurlijk als ondermijnend.”
Uw advocaat in China is onlangs tot zeven jaar gevangenisstraf veroordeeld.
“Ja, maar hij hoeft niet naar de gevangenis. Een aantal vrienden zit wel in de gevangenis. Ik doe op internet alles wat ik kan om hen vrij te krijgen. Dat helpt, daarvan ben ik overtuigd, maar het gaat niet zo snel als ik zou willen.”
Is uw positie veranderd sinds u weer vrij kunt reizen?
“Ik had graag gezien dat mijn leven erdoor was veranderd, maar het blijkt nog niet zo eenvoudig. Ik ben naar Berlijn gegaan, omdat Duitsland het meeste heeft gedaan toen ik vast zat, zowel politici als mensen uit de culturele wereld. Als ze in China waren, vroegen ze altijd hoe het met mij was. Het is een simpele vraag, maar het heeft echt geholpen. Want het is ongemakkelijk om vragen te krijgen die je niet kunt beantwoorden. Een andere reden is dat Duitsland me een baan aanbood. Ik kon lesgeven in Berlijn. Dat was belangrijk voor mij, ik kwam niet als vluchteling naar Berlijn of als toerist of onder een beschermingsprogramma. Nee, ik had een baan! Wat ik de studenten leer? Dat ik ook nog steeds aan het leren ben.”
Hebt u eigenlijk tijd om u te laten inspireren door de vele plaatsen die u bezoekt?
“Dit bezoek aan Amsterdam is te kort. Maar ik wil een keer terugkomen met mijn zoon, om mijn gevoelens met hem te delen. Ik ben hier al een paar keer eerder geweest, en elke keer ervaar ik de stad weer anders, omdat de marihuana elke keer weer een andere uitwerking heeft. Dat vind ik interessant, dat je welbevinden zo makkelijk kan worden beïnvloed.”
“Nederland is een direct land, zo is geen ander land denk ik. Jullie zijn praktisch en rechttoe rechtaan, daar houd ik van. De mensen hier zijn vrij. Ik kan dat makkelijk controleren; als ik ergens naartoe ga, tel ik het aantal mensen dat een selfie met mij wil maken. Hier wil iedereen met me op de foto; iedereen heeft een telefoon en iedereen is actief op de sociale media.”
Ai Weiwei pakt zijn telefoon en maakt een aantal selfies. Met een lach: “Nu een selfie. Want pas dan heeft onze ontmoeting echt bestaan.”
#SafePassage van Ai Weiwei. T/m 7 december in Foam.
