Een kleine Spanjaard in Holland
In de zomer van 1905, hij was nog niet de internationaal befaamde kunstenaar die hij later zou worden, verruilde Pablo Picasso (1881-1973) de grote, lawaaiige stad Parijs enkele weken voor het Noord-Hollandse platteland. Hoewel hij er maar kort verbleef is dit verblijf in Schoorl, Hoorn en Alkmaar van grote betekenis geweest voor zijn kunstenaarschap, zo bewijst een kleine, zeer fijne expositie in het Stedelijk Museum Alkmaar.
De 23-jarige Picasso was in de kop van Noord-Holland terechtgekomen op uitnodiging van de flamboyante cabaretier, autocoureur, journalist en levenskunstenaar Tom Schilperoort, die een vakantiehuis had in Schoorl. De twee hadden elkaar leren kennen in Parijs, waar Picasso een atelier deelde met de Nederlandse kunstenaars Otto van Rees en Kees van Dongen. Toen Schilperoort hem uitnodigde om bij hem te komen logeren, pakte Picasso de trein, met een rugzakje vol schilderspullen. Na een paar dagen verruilde Picasso het vakantiehuisje voor het kosthuis van de postbesteller Jan de Geus, aan het Noordhollandsch Kanaal in het nabijgelegen Schoorldam. Daar schilderde Picasso een sensueel naaktportret van een jonge volslanke vrouw met een lelieblanke huid en een hulletje, een wit kanten mutsje: La belle Hollandaise (‘1905 Schoorl’ is met grote letters in de linkerbovenhoek geschilderd). Het is Hollands welvaren is optima forma.
Over wie er naakt model heeft gestaan voor de jonge Spaanse kunstenaar is door de jaren veel gespeculeerd. Verschillende tijdgenoten meenden in haar de dochter van de postbode te herkennen, Dieuwertje de Geus. Het zou ook Petronella Timmer kunnen zijn, kortweg Nelly, die in de bediening werkte bij café ‘s Lands Welvaren en Schilperoorts vakantiehuisje schoonmaakte (kwade tongen beweren dat Picasso een kind bij haar zou hebben verwekt, dat vijf dagen na de geboorte is gestorven). Hoe het ook zij, opzienbarend was het dat er in het allesbehalve mondaine Schoorldam een vrouw bereid was naakt te poseren voor een jonge, onbekende Spanjaard.
Picasso schilderde en tekende nog meer tijdens zijn verblijf in Nederland. Hij maakte een gouache waarop drie boerinnen staan afgebeeld, die aan het Noordhollandsch Kanaal staan te keuvelen: Les trois Hollandaises. De drie Hollandse gratiën staan in een kringetje, de middelste heeft een hand op de schouder van haar vriendinnen gelegd. Ze dragen klompen, rokken in de kleuren rood, wit en blauw, en hoedjes en hulletjes. Het piramidevormige dak van de stolpboerderij op de achtergrond reflecteert prachtig in het water.
Les trois Hollandaises – afkomstig uit het Centre Pompidou in Parijs – en La belle Hollandaise – uit de collectie van de Queensland Art Gallery in Brisbane; het is pas de tweede keer dat de gouache is uitgeleend – hangen nu voor het eerst naast elkaar, in een piepklein zaaltje in het Stedelijk Museum Alkmaar. Van de derde gouache die Picasso tijdens zijn verblijf in Noord-Holland moet hebben gemaakt – Nue avec bonnet, een naaktmodel met een Hollands mutsje, in een bordeel in Hoorn – is de verblijfplaats onbekend; er bestaat alleen een zwart-witfoto van.
De tentoonstelling is aangevuld met de stoel waarop Picasso zou hebben zitten tekenen in café ‘s Lands Welvaren. In dit etablissement stonden stoelen met armleuningen, maar daarop kon Picasso niet lekker op werken. Daarom werd er speciaal voor hem een stoel zonder leuningen neergezet. De dochter van de caféhouder heeft het stoeltje van de merkwaardige Spaanse kostganger, dat donkere mannetje met die priemende ogen, altijd bewaard; haar kleinzoon heeft het vorig jaar aan het museum geschonken.
Bijzonderder dan deze curiositeit zijn de twee schetsboekjes die Picasso in Holland heeft volgekrabbeld: carnet 4 en 5, beide uitgeleend door Musée Picasso in Parijs. Schetsboekje 4 – in Alkmaar gekocht – ligt onder glas opengeslagen op een pagina met een Hollandse moeder met baby op de arm. Op een andere pagina schreef hij vier keer ‘Schoorl’, elders schreef hij delen van het gedicht Cortège van Verlaine over, andere tekeningen borduren voort op doeken waar Picasso in Parijs aan werkte, zoals Les noces de Pierrette (Bruiloft van Pierrette) en Le joueur d’orgue de Barbarie (De draaiorgelman). Nummer 5 toont een tekening van een dame in balletpose. De meeste pagina’s van dit schetsboekje – van Engelse makelij en waarschijnlijk meegenomen uit Parijs – zijn gevuld met schetsen van het Hollandse landschap, van boeren en boerinnen, en van Famille de Saltimbanques (Acrobatenfamilie), een ander onafgemaakt schilderij.
Terug in Parijs had hij de oplossing voor de compositorische problem,en waar hij mee worstelde. Achter de groep reizende circusartiesten schilderde hij een soort woestijn. Geïnspireerd door het kale Schoorlse duinlandschap, zo beweren John Richardson en Marian McNully in A life of Picasso. Volgens dezelfde Richardson was La belle Hollandaise Picasso’s eerste portret van een ferme vrouw. En het Hoornse bordeel waar hij heeft zitten schetsen was misschien wel het laatste dat hij bezocht voor hij aan meesterwerk Les Demoiselles d’Avignon begon…
Het zijn prikkelende gedachten; Picasso’s korte werkvakantie in Noord-Holland was van doorslaggevende betekenis op de overgang van zijn sombere blauwe periode, waarin hij vooral trieste, uitgemergelde personen schilderde, naar zijn opgewekte roze periode.
Picasso in Holland. T/m 28 augustus in Stedelijk Museum Alkmaar.
