‘Ik ben overal’
‘Dit verhaal had ik nooit als boek kunnen schrijven. Het eerste idee was een beeld, geen woorden of zinnen. Het was het beeld van een vrouwengezicht. Grauw en grijs. Triest. Verwoest na jaren gevangenis. Ik wil laten zien hoe de gevangenis een mens kapot maakt.’
Philippe Claudel (Dombasie-sur-Meurthe, 1962) maakte naam als romanschrijver, met romans als Het kleine meisje van Meneer Linh, De wereld zonder kinderen en Rivier van vergetelheid. Eerst in Frankrijk en sinds de historische thriller Les âmes grises (in Nederland door de Bezige Bij uitgegeven als Grijze zielen), ook buiten zijn thuisland. Les âmes grises werd onderscheiden met de Prix Renaudot; de Franse boekhandelaars verkozen het tot boek van het jaar. De kritieken waren lovend – ook in Nederland – en het boek vloog de toonbank over.
Claudel is niet alleen schrijver; hij gaf les in de gevangenis en werkt al jaren als literatuurdocent aan de Universiteit van Nancy. En hij schrijft scenario’s. ‘Ik heb de afgelopen tien jaar talloze scripts geschreven, voor verschillende producenten en regisseurs. Maar aanvankelijk werd geen van mijn scenario’s verfilmd’, vertelde Claudel op een persdag in de bibliotheek van het Amsterdamse schrijvershotel Ambassador.
De omslag kwam in 2002, toen Yves Angelo Sur le bout des doigts regisseerde naar een script van Claudel. Diezelfde Angelo verfilmde in 2005 ook Claudels roman Les âmes grises, eveneens op basis van een script van Claudel. Il y a longtemps que je t’aime is de eerste film die Claudel zelf regisseerde. ‘Toen ik dit script schreef, wist ik direct dat ik het zelf wilde verfilmen. Dit verhaal is belangrijk voor mij.’
Zijn eerste kennismaking met het filmvak was tijdens zijn studie literatuur. ‘Met wat andere studenten heb ik destijds een aantal korte films gemaakt. Heel slechte films. Ze bestaan niet meer, gelukkig. Toch heb ik er veel van geleerd, denk ik. Of je nu korte film maakt met drie vrienden of een grote film met een beroemde actrice, het komt in principe op hetzelfde neer; je hebt hetzelfde probleem: hoe vertaal je een idee dat jij in je hoofd hebt zitten naar beelden die begrijpelijk en meeslepend zijn voor het publiek.’
Niet alleen de overstap van kleine filmpjes naar een dure productie viel Claudel eenvoudig, ook de verschillen tussen schrijven en films maken, weet hij eenvoudig te benoemen. ‘Als ik een boek schrijf, heb ik de gezichten niet scherp voor ogen. Dan werk ik stap voor stap, en weet ik zelf ook niet precies waar ik uitkom. Bij een script kan dat niet, daar is meer structuur voor nodig. Als je een producent ontmoet en je zegt ‘ik heb een idee, maar ik weet nog niet precies waar het toe leidt’, sta je in een mum van tijd weer op straat.’
Dat is het zo’n beetje, verder ziet Claudel vooral veel overeenkomsten: ‘Als ik een roman schrijf, beschrijf ik een gezicht. Als regisseur doe ik hetzelfde door de camera te bewegen, met licht te spelen en muziek te gebruiken. Dat werkt hetzelfde als inkt; je kunt er heel precies emoties mee vangen. Ik prijs mezelf gelukkig dat ik nu de keuze heb: om van het ene idee een film te maken en van het andere een boek. Ik heb nu twee manieren om mezelf uit te drukken.’
In zijn romans draait het meestal om mannen; in Il y a longtemps que je t’aime gaat het om twee zussen, gespeeld door Kristin Scott Thomas en Elsa Zylberstein. ‘Het is een hommage aan de vrouw. En toch is er ook veel ruimte voor mijzelf. Niet in een personage, maar in allemaal. Iedereen heeft wel iets van mij, ook de vrouwen. Ik ben overal. Dat heb ik niet bewust gedaan. Ik merkte het pas toen ik de film voor de vierde of vijfde keer zag. ‘Hee, dat ben ik. Ha, dat ben ik ook.’
Dat de jongste zus, Léa, gespeeld zou worden door Elsa Zylberstein was al snel duidelijk voor Claudel. ‘Ik ken haar persoonlijk en wilde heel graag met haar werken.’ De keuze voor Kristin Scott Thomas als Juliette, de oudste zus die na jaren uit de gevangenis komt, had meer voeten in aarde. ‘Zij woont al 25 jaar in Frankrijk. Kristin was getrouwd met een Fransman en heeft kinderen die in Frankrijk wonen, maar ze heeft nog nooit een grote rol in een Franse film gespeeld.’
Scott Thomas wordt meestal gecast als ‘ijsvrouw’, meent Claudel; als ‘mooie, klassieke schoonheid’. ‘Dat vind ik niet zo interessant. Toen ik haar ontmoette, zei ik dat ik haar juist niet glamoureus wilde portretteren, maar sterk en hard. Ze zei direct: oké, geen probleem. Dat had ik eigenlijk niet verwacht. Tijdens de opnamen is ze daar nooit op terug gekomen. Voor de meeste actrices is make-up een tweede huid, en zeker voor actrices die geen twintig meer zijn. Maar Kristin durfde, zij had er geen enkel probleem mee.’
Het was ook essentieel, aldus Claudel. Hij wilde een vrouw laten zien die moeite heeft haar plek in de wereld terug te vinden. Die het vreemd vindt om op straat te lopen of iets te drinken in het café. ‘Deze vrouw is haar schoonheid vergeten, ze is grijs en gesloten.’
Aan het einde van Il y a longtemps que je t’aime maakt Claudel duidelijk waarom Juliette in de gevangenis heeft gezeten en waarom zij is zoals ze is. ‘Ik heb geen moment overwogen niet te vertellen welk geheim Juliette met zich mee draagt; ik wilde geen portret maken van een vrouw zonder geweten. Dus moest ik haar onmogelijke keuze wel verduidelijken. Zodat de kijker zich in haar kan verplaatsen, en zich kan afvragen wat hij of zij zelf zou doen.’
Il y a longtemps que je t’aime van Philippe Claudel. Vrijdag 1 april, 23.00 uur, Nederland 2.
