Tocht door het hoofd van een getormenteerde ziel
Op de poster van de lang verwachte Mike Kelley-expositie van het Stedelijk Museum staat een knuffel. Het is niet voor niets, de Amerikaanse kunstenaar werd bekend door zijn samengebonden knuffels – een uitdrukking van zijn ongelukkige jeugd.
Figure II (Hair) heet de knuffeltekening. Als je niet goed kijkt, lijkt het een vrolijk ding, met zwarte piekharen van wollendraden en een olijke, ronde mond. Maar als je er met andere ogen naar kijkt, zie je dat Figure II ook wel wat weg heeft van een anatomisch-correcte pop, die gebruikt wordt bij onderzoek naar seksueel misbruik. Heel vrolijk is-ie sowieso niet: de ogen zijn dichtgeknepen en uitgelopen, alsof het levenloze ding heeft gehuild. Of zijn eigenaar het al te lang tegen zijn betraande gezicht heeft gedrukt.
Mike Kelley is de eerste grote solotentoonstelling in het heropende Stedelijk. De expositie staat al gepland sinds december 2009 en komt nog uit de koker van de eertijdse directeur Gijs van Tuyl. Zijn tentoonstellingsconcept werd zo goed bevonden dat het Stedelijk 450.000 euro kreeg van de Turing Foundation, om kunst naar Nederland te halen die normaal alleen in het buitenland te zien is.
Omdat de verbouwing van het museum sindsdien keer op keer vertraging opliep, werd de expositie drie keer uitgesteld. Maar hij was dan weer niet op tijd klaar voor de grote opening, omdat die – volgens de museumleiding – een paar maanden eerder viel dan kon worden voorzien toen er afspraken moesten worden gemaakt met de internationale musea waarmee wordt samengewerkt (de expositie reist door naar het Center Pompidou in Parijs, MoMA PS1 in New York en het Museum of Contemporary Art in Los Angeles, de vorige werkgever van Stedelijk-directeur Ann Goldstein).
Nóg ingrijpender dan de verbouwvertragingsperikelen was de zelfgekozen dood van de Amerikaanse kunstenaar, popmuzikant en zelfbevlekker; Kelley werd 31 januari 2012 dood aangetroffen in zijn woning in South Pasadena bij Los Angeles. Hij werd slechts 57 jaar. Van een overzicht van het werk van een vooraanstaande levende kunstenaar veranderde de Kelley-expositie in een terugblik die recht moet doen aan een voltooid oeuvre.
De titel werd veranderd van Themes and Variations from 35 years in MIKE KELLEY. Eva Meijer-Hermann, die eerder verantwoordelijk was voor de schitterende Andy Warhol-tentoonstelling in het Stedelijk Museum CS, werd bedankt voor haar diensten en de expositie werd naar de inzichten van Goldstein zelf ingericht.
Bijna 200 werken zijn er te zien in de nieuwbouw. In ieder denkbaar medium – van schilderijen, tekeningen en foto’s, video’s en installaties, tot performances, muziek en geluidswerken, beeldhouwwerken en textielwerken. Zó divers is het werk dat het wel een groepstentoonstelling lijkt. Zelfs het zaaltje met Kelley’s vroegste kunstacademiewerk is een tombola. Daar wordt al wel direct duidelijk dat Kelley bepaald geen vrolijke Frans was.
Slachtofferschap, perversiteit, klassenverhoudingen en psychologische repressie zijn de belangrijkste thema’s in zijn werk. En toch is het niet wrang en duister – in ieder geval niet alléén. Het is ook fantasierijk, kleurrijk en vrolijk. En kinderachtig soms; Kelley lijkt geobsedeerd door poep.
Er hangen oude wandkleden gemaakt van tientallen zachte knuffelbeesten, nieuwe panelen die bestaan uit duizenden ‘bling-bling’ sierraden, en bedrukte zijden shawls die eind jaren ’80 zijn gebruikt in een namaakmodeshow op muziek van Motörhead. Zijn subversieve anti-highschoolmusical Day is Done is te zien, er staan houten martelwerktuigen en driedimensionale schaalmodellen van de fictieve hoofdstad van krypton, de thuisplaneet van superheld Superman. Een wandeling door de tentoonstelling is een tocht door het hoofd van een getormenteerde ziel.
Een van de meest indrukwekkende werken is de installatie Pay for your Pleasure uit 1988, die eind 2001 al eens in het Stedelijk te zien was in de expositie Eye Infection. Het bestaat uit 42 levensgrote portretten van politici, filosofen, dichters, schrijvers en kunstenaars – van Goethe, Plato en De Sade tot Bakoenin, Dostojevski en Sartre. Ze gaan vergezeld van uitspraken over creativiteit en criminaliteit: ‘Ik vind dat het element van de destructie te vaak wordt genegeerd in de kunst’, staat er bij het portret van Mondriaan.
De portretten in alle kleuren van de regenboog hangen aan weerszijden van een lange gang, die uitloopt op een zuil waaraan een al even kleurrijk, nogal kinderlijk schilderij hangt. Het is in 2001 gemaakt door Jan-Willem van E., die destijds al 28 jaar gevangen zat, in opdracht van Kelley. Overal waar Pay for your Pleasure werd tentoongesteld, moest de installatie worden uitgebreid met een kunstwerk van een beruchte moordenaar of gewelddadige misdadiger uit de omgeving, plus een collectebus om geld in te zamelen voor lokale groeperingen die opkomen voor de rechten van de slachtoffers.
Zo wil Pay for your Pleasure veresthetiseerd wangedrag en kwaad laten botsen met de vaak schuldige of ongemakkelijke reactie van het publiek op kunst die is gemaakt door een afschuwelijke misdadiger. Het werkje van Van E. kan echter ook gemakkelijk voor een echte Mike Kelley worden gehouden. Terwijl die door het Stedelijk toch consequent-ronkend ‘één van de meest invloedrijke kunstenaars van onze tijd’ wordt genoemd.
MIKE KELLEY. T/m 1/4/2013 in het Stedelijk Museum, Museumplein 10. De catalogus is niet eerder beschikbaar dan begin februari. (foto’s G.J. van Rooij)
