Ruben Östlund over Turist: “De man wordt geacht zijn vrouw en kinderen te beschermen, hoe extreem de omstandigheden ook zijn”
Als Ruben Östlund geen regisseur was geworden, had hij zijn geld waarschijnlijk verdiend als psycholoog of socioloog. De Zweedse cineast is gefascineerd door menselijk gedrag. Of preciezer: door het menselijk onvermogen. Hij maakte in 2008 zijn speelfilmdebuut met Involuntary, over de minder aangename kanten van groepsgedrag, en regisseerde vervolgens Play (2011), waarin blanke jongetjes in een winkelcentrum worden lastiggevallen door donkere, net wat oudere mannetjes en werkelijk alle onaangename aspecten van groepsdynamiek worden belicht. “Ik houd van situaties die morele dilemma’s veroorzaken; die vragen opwerpen zoals wat het betekent om mens te zijn. Daar wil ik alles van weten. Daarom vind ik de research ook zo’n interessant onderdeel van het maakproces.”
Voor Turist, die vorig jaar mei in wereldpremière ging op het filmfestival van Cannes, verdiepte Östlund (Styrso 1974) zich in (sociologische) onderzoeken naar vliegtuigkapingen en veerbootrampen. “Wat ik daaruit opmaakte, is dat de mythe van de Titanic, dat mannen de vrouwen en kinderen voor lieten in de reddingsboot, niet overeen komt met de werkelijkheid. Neem de ondergang van de Estonia in 1994; het hoogste percentage overlevers waren mannen in de kracht van hun leven. De mens bezit nu eenmaal het vermogen om egoïstisch te handelen in levensbedreigende omstandigheden. De sterkste blijft leven, vrouwen en kinderen gaan dood. Zie ook de Costa Concordia, of de ramp met de veerboot in Zuid–Korea. De kapitein verlaat het schip, en ook de crew overleeft. Echt, dat is eerder regel dan uitzondering. En toch leeft de mythe van de Titanic voort; dat de nobele kapitein met zijn schip ten onder gaat…”
Wat Östlund met name interesseerde is het verwachtingspatroon dat aan een bepaalde rol kleeft. “De man wordt geacht zijn vrouw en kinderen te beschermen, hoe extreem de omstandigheden ook zijn. Dat komt omdat we zelfs na de allerverschrikkelijkste gebeurtenissen, van de Holocaust tot 9/11, voorbeelden van heldenmoed voorgeschoteld krijgen. Maar de meeste mensen die onder extreme omstandigheden overleven, hebben daarvoor vreselijke dingen moeten doen, en moeten vervolgens doorleven met een enorm schuldgevoel. Daarover gaat het echter niet in de meeste films en in de literatuur. De meest gereproduceerde archetypen zijn de heroïsche man en de vrouw als seksobject. Dat vind ik interessant, juist omdat het niets met de werkelijkheid te maken heeft.”
Voordat hij naam maakte als speelfilmregisseur werkte Östlund enkele jaren als skifilmmaker; hij filmde spectaculaire afdalingen, in Zweden, de rest van Europa en Noord-Amerika, en voorzag de zelf gemonteerde filmpjes van spetterende muziek. Uit die tijd weet hij al dat skiresorts en geprepareerde pistes in de overweldigende bergen een perfecte arena voor drama vormen. “Het is natuurlijk redelijk absurd, die botsing tussen mens en natuur. De mens zoekt vrijheid en avontuur, maar er is wel een grens. Dus worden de pistes iedere avond geprepareerd en wordt het gevaar verder bezworen door middel van met explosieven opgewekte lawines.”
In Turist wordt een op het oog perfect, welgesteld Zweeds gezin – carrièrevader Tomas, zorgende moeder Ebba, twee kinderen – bijna verzwolgen onder een enorme sneeuwmassa die veel minder gecontroleerd de bergwand af dendert dan de bedoeling was. In plaats van zijn vrouw en kinderen te redden, brengt vader Tomas eerst zichzelf in veiligheid. “Die scène is cruciaal. Die lawine moet je uit je stoel blazen, zodat het voorstelbaar wordt dat Tomas doet wat hij doet. Ik speel met de verwachtingen die aan het gezinsleven kleven; wat er in zo’n situatie van een vader wordt verwacht en wat van een moeder. Vervolgens draaide ik het om en vroeg ik me af wat het allerergste is dat een vader kan doen. Wegrennen dus.”
Toch zou Tomas’ instinctieve keuze nog wel te vergeven zijn geweest, meent Östlund, als hij vervolgens maar niet was gaan liegen. “Tomas zegt eerst dat hij het slachtoffer is van zijn eigen instincten. Dat klopt, natuurlijk. Ik heb die zin letterlijk overgenomen uit de dossiers van de Costa Concordia. Schettino vervulde de rol van kapitein met verve, maar toen oerdriften een rol gingen spelen, vergat hij zijn rol. Toen deed hij dingen die niet bij onze verwachtingen rond de rol van kapitein passen, en moest hij zich daarvoor in het openbaar verantwoorden. Vervolgens begon hij te liegen, zoals iedereen begint te liegen die onder druk van de publieke opinie komt te staan. Hij zei dat hij in een reddingsboot was gevallen. Ik laat Tomas zeggen dat je niet kunt rennen op skischoenen. Het zijn ridicule leugens, maar ze maken het heel moeilijk om daarna je ongelijk nog toe te geven.”
Tomas heeft ergens wel gelijk, aldus Östlund, hij ís het slachtoffer van zijn instinct. “Ik heb best veel hardcore feministes onder mijn vrienden. Die vinden dat de grappigste zin in hele film. Hoe kan hij zichzelf nu zien als slachtoffer, wierpen ze me voor de voeten Een blanke man met een goede baan?! Een andere vriend van mij is op de Filipijnen in een vergelijkbare situatie terechtgekomen als Tomas. Hij was in een groot warenhuis toen daar opeens een schietpartij uitbrak. Hij ging direct achter de toonbank liggen. Toen het voorbij was, kwam zijn vriendin uit de pashokjes tevoorschijn en vroeg ze hem waarom hij niet naar haar toe was gekomen. ‘Wat verwacht je nu van me?’, was zijn reactie. ‘Dat ik me als een actieheld gedraag en jouw lichaam bescherm met het mijne? Ik vind zijn gedrag begrijpelijk, volgens mij vindt iedereen zijn gedrag begrijpelijk, en toch zijn ze daarna bijna uit elkaar gegaan. Blijkbaar is het heel moeilijk om te accepteren. Het voelt als vreemdgaan en verandert de regels binnen een relatie op een fundamentele manier. Het percentage echtscheidingen bij mensen die een vliegtuigkaping hebben meegemaakt, is extreem hoog. In zo’n extreme situatie zie je kanten van je partner die je helemaal niet wilt zien.”
Östlund maakt zich weinig illusies over zijn eigen gedrag. “Afgaande op de statistieken zal ik waarschijnlijk wegrennen.” Hij moet er zelf ook om lachen. “Maar hoe interessant het ook moge zijn, uiteindelijk heeft het natuurlijk weinig zin hier een hypothetische discussie over te voeren. Want de omstandigheden zijn doorslaggevend; die bepalen wat je zult doen. Ben je dicht bij de uitgang? Zijn er veel andere mensen bij? Dat telt als je in een fractie van een seconde een beslissing moet nemen. Maar mijn ex-vrouw was ervan overtuigd dat ik niet zou wegrennen. Ja, wij zijn toch gescheiden, maar dat had andere redenen.”
De vraag of er nog hoop is voor Tomas en Ebba, beantwoordt Östlund met een schouderophaal. “Als het een unhappy ending is, blijven ze bij elkaar, bij een happy ending zullen ze scheiden. Mensen reageren vaak geschokt als ik zeg dat ik hoop dat door Turist het aantal scheidingen zal toenemen. Het zij zo, ik bedoel het niet letterlijk, maar dat hele idee van het kerngezin als hoeksteen van de samenleving staat me gewoon ontzettend tegen.”
