Overrompelend overzicht van radicale schilder
‘Het grootste overzicht in ruim twintig jaar van een van de belangrijkste grondleggers van de abstracte kunst’ – zo kondigt het Stedelijk Museum de door door Koningin Máxima geopende expositie Kazimir Malevich en de Russische avant-garde aan. Die ronkende woorden zijn volkomen terecht: de tentoonstelling biedt een overrompelend overzicht van Malevitsj’ kunnen.
Meer dan 600 werken zijn er te zien, waarvan 338 van Malevitsj zelf. Zijn werk – 69 schilderijen, 264 werken op papier, 4 sculpturen en 1 object – is aangevuld met dat van tientallen vermaarde, avant-gardistische tijdgenoten.
Alle ontwikkelingsfasen van Malevitsj’ kunstenaarschap komen aan bod, chronologisch, verdeeld over 11 zalen. Dat is vaak een beetje makkelijk en saai, als de bezoeker zo bij de hand wordt genomen, maar in dit geval werkt het wél. Omdat Malevitsj (1879-1935) een spectaculaire ontwikkeling doormaakte én omdat de wereld om hem heen zo razendsnel veranderde: toen hij begon met schilderen werd het Russische Rijk nog geregeerd door tsaar Nicolaas II, toen hij stierf werd de USSR, de Unie der Socialistische Sovjetrepublieken, met ijzeren vuist geleid door Stalin.
De vroegste werken dateren uit het begin van de twintigste eeuw; geïnspireerd door Franse meesters als Monet en Cézanne maakte Malevitsj, die twee keer was geweigerd aan de kunstacademie van Moskou, impressionistische schilderijen, zoals het verre van volmaakte, in vlakke pasteltinten gevatte Vrouw met krant op schoot (1904).
In de volgende zalen is te zien hoe Malevitsj van een navolger verandert in een radicale wegbereider. Breekpunt is het jaar 1913, toen Malevitsj een eerste zwarte vierkantje kriebelde in een van zijn schriftjes en hij de kostuums en het decor ontwierp voor de futuristische opera Overwinning op de zon, waarin de zon stond voor Poesjkin, het tsaristisch bewind, de traditie en eigenlijk alles wat mensen ervan weerhoudt om naar de toekomst te kijken.
Twee jaar later lanceert Malevitsj het suprematisme, een zuiver objectloze kunst van geometrische vormen tegen een witte achtergrond. De term is – weinig bescheiden – afgeleid van supremus, Latijn voor ‘het meest perfecte’. Het betekent een radicale breuk met de omringende werkelijkheid; van representatie was geen sprake meer, kleur en vorm, compositie en ritme volstonden. “Ik vernietigde de grens van de horizon en stapte uit de wereld der dingen”, schrijft Malevitsj, die volgens de overlevering zo opgewonden was dat hij een week niet kon eten.
De zaal vol suprematistische werken – min of meer ingericht zoals 0,10. De Laatste Futuristische Tentoonstelling in 1915 in het toenmalige Petrograd – is het absolute hoogtepunt van de expositie. Met onder meer het iconische Zwart vierkant uit 1929 hoog in een hoek bevestigd, een volledig abstract zelfportret, en het enige suprematistisch schilderij met een niet-geometrische vorm: een traan, het symbool voor het verstrijken van de tijd.
In de volgende zaal, met vier fantastische wit-op-witte doeken, is te zien hoe Malevitsj een eindpunt bereikt binnen de abstracte kunst. Daarna wordt de vrijheid van de avant-gardisten steeds verder ingeperkt en keert Malevitsj noodgedwongen terug naar herkenbare voorstellingen. Malevitsj is terug bij af. Alhoewel, wie goed kijkt, kan ook in de late werken de nodige (sublimatieve) suprematistische abstracties ontdekken.
Gaat dat zien!
Kazimir Malevich en de Russische avant-garde, met selecties uit de Khardzhiev- en Costakis-collecties. T/m 2 februari 2014 in het Stedelijk Museum Amsterdam.
