“Ik laat het zien zoals het in werkelijkheid is”
“Soms heb ik zelf goede ideeën, soms hebben anderen fantastische ideeën voor een film. Zo kreeg ik een project aangeboden door een Britse producent; het thema was de Apocalyps. Ik ben er over gaan brainstormen met mijn scenarist Oleg Negin. Op een nacht belde hij me. Je moet nu komen, zei hij; hij was erg opgewonden. Aan de keukentafel vertelde hij me het verhaal van Elena. Ik vond het geweldig. Laten we het maken, zei ik.”
De Russische regisseur Andrej Zvyagintsev brak in 2003 op 39-jarige leeftijd door toen zijn speelfilmdebuut The Return (Vozvrashchenie), een duister-diepzinnige bespiegeling vol metaforen en religieus pathos, op het prestigieuze festival van Venetië werd bekroond met liefst vijf prijzen, waaronder de belangrijkste: de Gouden Leeuw. Vier jaar later werd de schitterende opvolger The Banishment (Izgnanie) geselecteerd voor de hoofdcompetitie van het festival van Cannes; Konstantin Lavronenko werd er bekroond als beste acteur.
Elena, Zvyagintsevs derde speelfilm, werd vorig jaar pas op het laatste moment geselecteerd voor Cannes. Niet voor de Gouden Palm-competitie, maar voor Un certain regard, de tweede competitie bedoeld voor kunstzinnige producties. “Daar was ik zelf ook wel een beetje verbaasd over”, vertelde Zvyagintsev op de slotdag van het festival. Hij lachte erbij als een boer met kiespijn.
Oleg Negin schreef in tien dagen het scenario voor Elena, een Robbert Bresson-achtige moraliteit over een vrouw die dag in dag uit haar rol speelt in een patriarchale maatschappij; ze dient de man van wie ze financieel afhankelijk is. Toen het klaar was, kreeg Zvyagintsev van de producent te horen dat hij nog drie regisseurs een film rond hetzelfde thema wilde laten maken. “Alleen waren er nog geen andere kandidaten, dus het kon nog misschien nog wel jaren duren. Wij wilden door. Dus zijn we zelf op zoek gegaan naar financiering.”
De naam van de hoofdrolspeelster werd van Helen in Elena veranderd; Richard werd Vladimir. Maar in de kern veranderde er niets aan het script. “We waren de Apocalyps al eerder een beetje uit het oog verloren.”
Tijdens het schrijven dacht Zvyagintsev dat de film in Groot-Brittannië of de Verenigde Staten zou worden opgenomen. En toch is Elena een echte Russische film geworden, die een actueel Russisch verhaal vertelt. “Ik laat het zien zoals het in werkelijkheid is. Misschien is het daarom voor iedereen herkenbaar; het is een universeel verhaal.”
Net als in The Return en The Banishment is er een belangrijke rol weggelegd voor de muziek. In The Banishment is Arvo Pärt’s Für Alina prominent aanwezig, voor Elena gebruikte Zvyagintsev muziek van een andere hedendaagse componist: Philip Glass. “Ik kende Powaquatsi en Koyaanisqatsi; dat vind ik de beste combinaties van beeld en muziek die ik ooit heb gezien. Glass’ symfonieën kende ik niet. Ik vond een week voordat de opnames begonnen een cd met zijn Symphony No. 2 en 3 toen ik in New York was. Toen ik ernaar luisterde, wist ik direct dat ik het derde deel van de derde symfonie wilde gebruiken voor mijn film. Ik zag het helemaal voor me.”
Zvyagintsev probeerde de muziek tijdens de montage, het werkte zoals hij al dacht, en hij stuurde Glass een brief waarin hij om toestemming vroeg. “Hij vond het prima, maar vroeg me waarom ik bestaande muziek wilde gebruiken; hij kon immers ook nieuwe muziek voor me schrijven. Voor Elena wilde ik echter niets anders dan de derde symfonie; de muziek kondigt iets aan, zorgt voor een bepaalde dreiging. Maar ik ben zeer vereerd door zijn aanbod; misschien voor een volgende film.”
Zijn eerdere films waren op het platteland gesitueerd; Elena speelt in de grote stad. “Alles is opgenomen in een enorme studio, zowel de interieurs als de exterieurs. Onze production designer heeft echt een geweldige job verricht. Alles is gebouwd; Sergey’s groezelige appartement én de luxueuze flat van Vladimir. Achter de ramen projecteerden we billboards en andere beelden uit Moskou. Zelfs de zon die opkomt, is niet echt. Dan wordt er langzaam een enorme lamp omhoog getakeld.”
Elena draait vanaf donderdag in de Nederlandse arthouses.
