Het symbolistische landschap in al zijn facetten, van stralende zonnen tot kabbelende beekjes
Dreigende wolkenluchten en stralende zonnen; kabbelende beekjes en rimpelloze, spiegelende meren; stemmige landschapjes, ondoordringbare bossen en overweldigend natuurgeweld. De expositie ‘Dreams of nature. Symbolisme van Van Gogh tot Kandinsky’ in het Van Gogh Museum toont het symbolistische landschap in al zijn facetten. Het gedroomde landschap en het landschap als theater waarin een innerlijke wereld wordt getoond; met kleuren en ritmes die de gevoelens en emoties van de figuren op de voorgrond weerspiegelen.
De expositie, de laatste grote voordat het Van Gogh Museum in oktober de deuren sluit voor een grondige renovatie, kan worden gezien als een vervolg op de tentoonstelling ‘Illusie en werkelijkheid’, die eind 2010 het naturalisme in de schilderkunst verbond met foto’s, films en literaire werken. Nu is het symbolisme aan de beurt, immers een reactie op het materialisme en het naturalisme die de eerste helft van de 19e eeuw de kunsten domineerden.
De symbolische schilders stelden daar verbeeldingskracht, fantasie en intuïtie tegenover. Ze wilden dromen en visioenen oproepen in plaats van de zichtbare werkelijkheid, als reactie op de groeiende industrialisering en het materialisme in Europa. De werken weerspiegelen gevoelens van angst en pessimisme, maar ook een verlangen naar spiritualiteit en mythologie.
De expositie omvat 71 schilderijen, gemaakt door 52 kunstenaars uit 16 landen. Het zijn meesterwerken van grote namen, zoals Gaugain, Munch, Redon en Whistler, gecombineerd met poëtisch en suggestief werk van minder bekende kunstenaars, veelal uit het hoge noorden. Ze zijn ingedeeld in zes breed meanderde thema’s, van ‘dromen en visioenen’ (de wereld achter de waarneembare werkelijkheid verbeeld) tot ‘stille steden’: de stad getransformeerd tot mysterieus, droomachtig landschap, ontsproten aan de herinnering en de verbeelding.
Alle zeilen zijn bijgezet om de bezoeker in de juiste associatieve, evocatieve gemoedstoestand te brengen: de rechte zaalhoeken zijn rond en organisch gemaakt, de wanden hebben een sfeerrijk, paars naar donkerblauw verloop gekregen, dat van zaal naar zaal iets lichter wordt. Het museum als totaalervaring.
Ook de kruisbestuiving tussen de verschillende kunstdisciplines is in de expositie verwerkt. Bij sommige schilderijen kan naar muziek worden geluisterd. Van componisten uit de tijd van het symbolisme, zoals Sibelius, Debussy, Rachmaninov en Schönberg, maar ook van hedendaagse musici. Het Gronings-Dublinse House of Cosy Cushions maakte een bezwerende soundscape bij het schilderij ‘Sun over the Southern Mountains’ van de Deen Jens Ferdinand Willumsen. Het dromerige doek ‘Lake Keitele’ van de Fin Akseli Gallen-Kallela inspireerde de Australische singer-songwriter Marisa Yeaman tot een gevoelig liedje. “Aurora burns like the fire in my belly, the dawn comes hard across the vacant sky.”
Weer andere schilderijen zijn gecombineerd met poëzie. Van Beaudelaire, natuurlijk, en van Willem Kloos. Naast het hypnotiserende doek ‘Avondlandschap’ van Franz von Stuck hangen een paar strofen uit ‘Avond’ van de Duitse lyricus Rainer Maria Rilke: De avond wisselt langzaamaan van kleren / Hem aangereikt door een oude bomenrand / Je kijkt: en voor jou scheiden zich de sferen / De een stijgt ten hemel, en de ander valt. Hoe mooi ook, het is wat één op één.
In de tentoonstelling is ook plaats ingeruimd voor twee schilderijen van de ‘vroege symbolist’ Vincent van Gogh. ‘De zaaier’ (1888) en ‘Korenveld met maaier’ (1889) moeten worden beschouwd als verbeelding van zijn idee over de eeuwige cyclus van de seizoenen en de nietigheid van de mens in de natuur. “De ritmes en energieën van de natuur en de verbondenheid van de mens met het land zijn typisch symbolistische thema’s die ook Van Gogh bezig hielden”, aldus de conservatoren.
Wie goed kijkt ziet de maaier, de kogelronde zon en het korenveld ook terug in de drooggelegde vijver tussen de oudbouw en de ellipsvormige nieuwbouw. Tentoonstellingsvormgever Maarten Spruyt legde het neer in een patroon van keien. Heel kunstig, zeker, maar wat dat dan weer te betekenen heeft?
Dreams of nature. Symbolisme van Van Gogh tot Kandinsky. T/m 17/6 in het Van Gogh Museum, Paulus Potterstraat 7. Bij de expositie verschijnt de rijk geïllustreerde catalogus ‘Gedroomde landschappen. Symbolisme van Van Gogh tot Kandinsky’ (€ 29,95).
