Het gedrukte boek in al zijn verschijningsvormen
Het papieren boek zit in de verdrukking. Opnieuw. In de 18e en 19e eeuw werd ook al gevreesd voor het gedrukte boek, destijds vanwege de opkomst van kranten en tijdschriften. In de jaren vijftig van de vorige eeuw werd de doorbraak van de televisie als een groot gevaar voor het boek gezien. Dit keer zijn de iPad en het e-book de plaaggeesten; wie gaat er nog naar de boekhandel als elk boek thuis, op de bank te downloaden is op iPad of tablet-pc?
Het blijft natuurlijk koffiedikkijken, interactief boek en luisterboek bieden talrijke grote voordelen die nog lang niet zijn uitontwikkeld, maar de geschiedenis leert dat het papieren boek zich óók opnieuw blijft uitvinden. Keer op keer, zo is nu ook te zien in de expositie Het gedrukte boek: een visuele geschiedenis bij Bijzondere Collecties aan de Oude Turfmarkt.
Te zien zijn de 127 meest bijzondere boeken uit de ruim 4 miljoen banden tellende collectie van de Universiteit van Amsterdam, opengeslagen op de mooist vormgegeven bladzijden, in een fraaie inrichting van het Amsterdamse vormgeverscollectief Experimental Jetset. De geschiedenis is tevens opgetekend in een vuistdik boek, dat net als de expositie is samengesteld door Mathieu Lommen, conservator grafische vormgeving bij Bijzondere Collecties. Dat is overigens alleen als papieren boek verkrijgbaar, níet voor de iPad of als e-book.
Boek en expositie tonen het gedrukte boek in al zijn verschijningsvormen, van wegwerppocket tot prestigeboek, van naslagwerk tot kunstwerk, handgemaakt en industrieel vervaardigd. Er zijn werken te zien van vermaarde drukkers, ontwerpers en kunstenaars, zoals Fernand Léger, El Lissitzky, A.M. Cassandre en Jan Tschichold. Drukkershandboeken illustreren hoe het productieproces door de eeuwen is veranderd; kaligrafieboeken en letterproeven geven een gevarieerd beeld van de ontwikkeling van de letter.
Het oudste tentoongestelde boek dateert uit de middeleeuwen, uit 1471 om precies te zijn, en is vervaardigd door de Franse stempelsnijder, typograaf avant la lettre, drukker, uitgever en boekhandelaar Nicolas Jenson. Jenson was in 1458 door Koning Karel VII naar Mainz gestuurd om in het geheim onderzoek te doen naar de ‘invention de imprimer par poincons et carracteres curieux’ van de vindingrijke technicus Johann Gutenberg, die rond 1450 een drukkerij met losse letters was begonnen.
Jenson vestigde zich in Venetië, waar hij typografisch zeer invloedrijke boeken maakte en een uitermate belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van de romeinse drukletter leverde. William Morris, de stuwende kracht achter de ‘arts-and-craftsbeweging’ greep aan het einde van de negentiende eeuw weer terug op Jenson; vandaag de dag worden er nog steeds (computer)letters gemaakt die zijn geïnspireerd op zijn romeinse letters.
Het jongste geëxposeerde boek dateert uit 2010 en is gemaakt door de veelvuldig bekroonde Nederlandse meesterontwerper Irma Boom: James Jennifer Georgina. Het is een bijna 9 cm dik, 1198 pagina’s tellend boek met een opvallende, knalgele snede. De revolutionaire rug bestaat uit drie lamellen, waardoor er een soort tunneltje ontstaat als het boek opengeslagen wordt neergelegd. Die opvallende vorm is, zoals altijd bij Boom, niet zo maar gekozen: inhoudelijk bestaat het boek ook uit drie delen, namelijk briefkaarten, gesprekken en foto’s.
Het in opdracht van moeder Jennifer, ter gelegenheid van de 21e verjaardag van dochter Georgina gemaakte boek beschrijft openhartig de gezinsproblemen van de (drie) Butlers, met name het alcoholisme van vader James. Om hem van de drank af te houden, reisde de steenrijke Butlers de halve wereld over; de ansichtkaarten die ze onderweg aan Georgina verstuurden vormen de hoofdmoot van het boek; Erwin Olaf maakte de schitterende portretfoto’s .
Bij verschijning kostte het boek 999 euro; inmiddels is de prijs verlaagd tot 435 euro (het bedrag moet deelbaar zijn door 3). In digitale vorm zou het waarschijnlijk nóg veel minder duur kunnen zijn, maar hoe vouw je het dan open?
Het gedrukte boek: een visuele geschiedenis. T/m 13 mei bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, Oude Turfmarkt 129. Bij de expositie verschijnt het rijk geïllustreerde Het boek van het gedrukte boek. Een visuele geschiedenis, samengesteld door Mathieu Lommen. Amsterdam University Press, ISBN 978 90 8964 279 0. € 49,50.
Van lood tot led
De tentoonstelling ‘Van lood tot led, de ontwikkeling van het boek sinds 1850’ in Museum Meermanno in Den Haag leidt de bezoeker langs een tijdlijn van ‘lood’, de periode waarin boeken met loodzetsel werden gedrukt, naar ‘led’, de huidige tijd waarin het e-book steeds populairder wordt. Onderweg wordt aandacht besteed aan de veranderingen die de techniek van het maken van boeken onderging, het streven om boeken bereikbaar te maken voor het lezerspubliek, en de wens om boeken van een goede en eigentijdse vorm te voorzien. Er worden hoogtepunten uit de collectie van het museum getoond, zoals de uitgaven van de Kelmscott Press van William Morris, het modernistische drukwerk van Piet Zwart en het SHV-boek van Irma Boom.
