jpekker

Groter dan het leven zelf

Juli 1996 was ik in Antwerpen op setbezoek. Mike van Diem was er bezig met de verfilming van Bordewijks roman Karakter. 37 was van Diem destijds. Hij had een Gouden Kalf gewonnen voor zijn eindexamenfilm Alaska, verder niets. Maar hij nam bepaald geen blad voor de mond. “In Nederland heerst een halfbakken Lolamoviola-klimaat, waarin de grote publieksfilm volledig verloren dreigt te gaan. Ik hoop dat ik daar met Karakter een kentering in kan aanbrengen.”

Met een budget van 6,5 miljoen gulden en opnames in Nederland, België, Duitsland en Polen is Karakter zeker geen kleine film. In Antwerpen worden onder meer vijf korte scènes opgenomen in een voormalig militair hospitaal. Terwijl de set wordt opgebouwd, de crew stills en setfoto’s van eerdere opnamedagen bekijkt en hoofdrolspeler Jan Decleir zich laat schminken, nemen tegenspeelster Betty Schuurman en Van Diem de scènes door. Het gaat er allemaal vrij ontspannen aan toe. Dat is knap, want ook voor cameraman Rogier Stoffers betekent Karakter zijn speelfilmdebuut.

Jan Decleir neemt in zijn rol van Dreverhaven plaats achter een eenpersoons tafeltje. Zijn huishoudster Joba, vertolkt door Schuurman, komt hem koffie en de post brengen. Ze gunnen elkaar geen woord of blik. In het verhaal heeft Dreverhaven haar de avond ervoor “kort en ruw genomen” en later blijkt dat hij met deze daad zijn bastaardzoon Katadreuffe heeft verwekt. De scène waarin Joba hem dat vertelt, wordt in één moeite door opgenomen. “Ik ben in positie, ik ga weg”, luidt de korte mededeling van Joba. “Zo”, is Dreverhavens veelzeggende commentaar.

“Geen liefdesscène om deodorant mee te verkopen”, vindt Decleir. Hij hoefde, ondanks zijn drukke agenda, niet lang na te denken toen Van Diem en Laurens Geels hem vroegen voor Dreverhaven, een rol die niettemin erg lastig is. In de woorden van Bordewijk: “Het zwaard zonder genade voor iedere schuldenaar die hem in handen valt (…) een man zonder hart, in de zin van een man zonder gevoel.” Decleir: “We hebben het er lang over gehad of ik niet te aardig, te goed ben voor de rol. Dreverhaven is het kwaad zelf, een man die boven de wet staat, die de wet misbruikt. Er woont een fundamentele boosaardigheid in hem. Hij is groter dan het leven zelf. Met mijn eigen ervaringen kan ik in dit geval niet zoveel; ik heb zelf een lieve vader en probeer zo goed en zo kwaad als het gaat een goede vader te zijn voor mijn kinderen. Maar dat maakt het juist interessant; het is een kant van me waar ik nog niet zo vaak mee naar buiten ben getreden.”

Onzinnig
“Ik wilde een filmster hebben voor de rol van Dreverhaven”, zegt Van Diem. “Niet zomaar een goede acteur. Mijn Dreverhaven is niet zomaar de man die doet wat hij doet om zijn zoon te harden. Hij is een mysterie. Alles wat riekt naar surrealisme heb ik naar boven gehaald. Het duistere, mysterieuze uit ‘Bint’; ik hoop dat je er iets van terugziet in de ogen van Jan Decleir. Het zo goed mogelijk verfilmen van een boek is op zichzelf een onzinnige bezigheid. Het interesseert me dan ook totaal niet om ‘Karakter’ goed te verfilmen, ik wil een goede film maken. Wat me in het boek aanspreekt is de manier waarop de hoofdrolspelers met elkaar communiceren, of eigenlijk niet communiceren, hoe ze ten onder gaan aan hun onvermogen om emoties te tonen. Het is een verhaal van iemand die aan zijn afkomst wil ontsnappen, die probeert om zich aan zijn ouders te ontworstelen. Het is een strijd die we volgens mij allemaal voeren.”

Bordewijk heeft de merkwaardige verhouding tussen Dreverhaven en zijn onwettige zoon twee keer beschreven: in 1928 in de novelle ‘Dreverhaven en Katadreuffe’, tien jaar later in de roman ‘Karakter’. In samenwerking met Laurens Geels en Ruud van Megen heeft Van Diem de roman en de novelle bewerkt tot een scenario. Van Diem: “Die novelle geeft me onbeperkte vrijheid bij het maken van mijn film. Ik heb het verhaal helemaal opnieuw opgebouwd met mijn eigen bouwstenen, niet met scènes uit het boek. Natuurlijk zitten er mooie scènes in het boek die niet in de film zitten, maar die heb ik niet nodig voor mijn verhaal. Een film moet aan heel andere voorwaarden voldoen. De roman is beroemd vanwege de karakters, berucht vanwege het zwakke plot en de wijdlopigheid. Dus gebruik ik Bordewijks fantastische personages, maar wat er niet goed is aan het plot heb ik verbeterd en wat saai is laat ik weg. Ik hoop dat onze versie op die manier de meest bevredigende wordt.”

Dolende vader
Van Diem opent zijn film met het verhaal van een kersvers beëdigd advocaat (Katadreuffe) die er van wordt verdacht een beruchte deurwaarder (Dreverhaven) te hebben vermoord. “Omdat het boek stevigheid mist, heb ik gekozen voor een raamvertelling. Dat heeft een heel belangrijke functie: je moet weten waar het conflict tussen Katadreuffe en Dreverhaven toe leidt voordat de eigenlijke tragedie begint, anders ligt de film na drie kwartier op zijn gat.”

De roman ‘Karakter’ behandelt universele waarden van alledag. Dat de film desalniettemin in de periode van 1903 tot 1934 is gesitueerd, heeft een duidelijke reden: een vader was toen nog een vader, een moeder een moeder. Tegenwoordig wordt dat beeld vertroebeld door een oneindige reeks nieuwe relatievormen. Van Diem: “Ik zie Joba nog niet als bom- of bijstandsmoeder, of Dreverhaven als dolende vader. Ik wil een film maken die ze ook in China of India begrijpen, over het conflict tussen ouders en kinderen. Daar heb ik gedachten over, daar vertel ik iets eigens over. Ik haal dus bepaalde zaken uit het boek naar voren, waar een andere regisseur wellicht een ander thema als uitgangspunt gekozen zou hebben.”

Etentje
Van Diem was in 1990 net afgestudeerd aan de Nederlandse Film en Televisie Academie en werkte bij First Floor Features aan een grote Amerikaanse co-produktie toen Laurens Geels hem ‘Karakter’ liet lezen, als één van de films die hij nog eens wilde produceren. Van Diem: “Ik vond het wel iets voor mezelf, maar kon dat toen moeilijk zeggen. Ik had net Alaska gemaakt en dat is nu niet bepaald het soort film waarna je tegen een producent kunt zeggen dat jij wel een film als Karakter wilt maken.” In 1993 en 1994 regisseerde Van Diem afleveringen van de veelgeprezen dramaserie ‘Pleidooi’. Niet lang daarna liet hij bij een etentje met Laurens Geels tussen neus en lippen door vallen dat hij van ‘Karakter’ vast een hele goede film zou kunnen maken. “Laurens moet toen het vuur in mijn ogen hebben gezien.”

“Aanvankelijk wilden we er een kleine, makkelijk te financieren film van maken. Bij First Floor lopen echter nogal wat jongens van ‘mag het een onsje meer zijn’, met als gevolg dat het project alleen maar groter werd naarmate we er langer mee bezig waren. Uit die instelling zijn overigens al hele mooie dingen voortgekomen. Zelfs de mislukkingen van First Floor vind ik persoonlijk een stuk interessanter dan veel andere Nederlandse produkties. In Nederland heerst een soort halfbakken Lolamoviola-klimaat, waarin de grote publieksfilm volledig verloren dreigt te gaan. En als er dan eens iemand een interessante film maakt, is het vaak eenmalig. Karakter moet het Nederlandse antwoord op Daens worden. Dat was in Vlaanderen – anders dan hier – een grote publieksfilm.”

Onbekende regisseur
Als Van Diem per se een speelfilm had willen maken, had dat wel eerder gekund, want er zijn hem verschillende scenario’s aangeboden. Waarschijnlijk heeft hij ze terecht geweigerd; van de aangeboden plannen is alleen De flat gerealiseerd. Van Diem: “Wat Paul Ruven heeft of Ian Kerkhof, dat ken ik helemaal niet: dat gevoel van als ik in godsnaam maar kan filmen. Film is voor mij geen noodzaak. Voor het grote publiek ben ik misschien een onbekende regisseur, maar ik heb voldoende ander werk. En dat wordt door Karakter echt niet meer. Als we het verknoeien wordt het misschien wel minder; verder verandert er niks.”

Hoewel de opnames van Karakter nog doorlopen tot oktober, is er inmiddels al een reclamebureau ingeschakeld dat moet nagaan hoe de film het best aan de man kan worden gebracht. Omdat het een film zonder echte sterren is, het een niet erg voor de hand liggend genre betreft, en Karakter het evenmin moet hebben van grootse seks- of actiescènes, moet er volgens First Floor PR-medewerker Sara Höhner stevig aan de salonfähigkeit van de film worden gewerkt. Karakter moet gaan ‘gonzen’, net als ZUSJE. Van Diem maakt zich er intussen vooral druk over hoe hij iedereen duidelijk kan maken dat het niet de zoveelste keurige literatuurverfilming is. “Karakter is niet zomaar een Nederlandse kostuumfilm naar een klassiek boek, het is een spannende film over haat en liefde, vol verborgen mysteries. Het mag absoluut niet saai worden!”

Het verhaal
Karakter vertelt het verhaal van de strijd tussen de tirannieke deurwaarder Dreverhaven en zijn onwettige zoon Katadreuffe. Nadat Katadreuffe’s moeder Joba de dominante Dreverhaven heeft afgewezen, stelt hij alles in het werk om zijn bastaardzoon te dwarsbomen. Als het eerste zakelijke avontuur van Katadreuffe mislukt, mede door toedoen van zijn vader, belandt hij in een sjiek advocatenkantoor. De ambitieuze Katadreuffe vindt er zijn levensdoel: hij zal advocaat worden. In koppigheid evenaart Katadreuffe zijn vader, die zijn zoon telkens weer tot noodlottige daden probeert te verleiden. Gedreven door de vloek van het verleden bereidt hij zich voor op de onvermijdelijke confrontatie met de man met wie hij door het bloed verbonden is.

Karakter van Mike van Diem. Maandag 18 februari, 20.30 uur, RTL 8.