Echte fictieve kunst
In De kaart en het gebied, zijn geweldige, met de Prix Concourt onderscheiden roman uit 2010, beschrijft Michel Houellebecq hoe zijn hoofdpersoon, de kunstenaar Jed Martin, bij het kopen en openvouwen van een Michelinkaart van de departementen Creuse en Haute-Vienne ‘zijn tweede grote esthetische openbaring’ heeft. ‘Die kaart was subliem; diep getroffen begon hij te trillen voor de toonbank. Nog nooit had hij zo’n prachtig, zo’n van emotie en betekenis vervuld voorwerp aanschouwd als die Michelinkaart op 1:150.000 van de Creuse en de Haute-Vienne. De essentie van de moderniteit, van het wetenschappelijke en technische begrip van de wereld, werd er vermengd met de essentie van het dierlijke leven.’
Jed Martin, die op de kunstacademie was toegelaten op grond van driehonderd foto’s van ijzerwaren en zijn academietijd vulde met het systematisch fotograferen van de fabricaten van de wereld, besluit grootbeeldfoto’s van Michelinkaarten te gaan maken, zes maanden lang. Zijn galerist vraagt de beste schrijver van Frankrijk, Michel Houellebecq, een tekst voor een tentoonstelling te schrijven. De expositie wordt een enorm succes, Jed Martin wordt een sensatie. Later, in zijn klassiekschilderkunstige middenperiode, schildert Martin portretten van kunstenaars en uitvinders aan het werk, waaronder een van Houellebecq, die bezig is correcties door te voeren in een drukproef. Aan het einde van zijn carrière maakt Martin experimentele timelapsevideokunst.
Toen de Vlaamse kunstenaar Ilse Joliet De kaart en het gebied las in 2012 – het was net in het Nederlands vertaald door Martin de Haan – was ze er direct door gegrepen. Door het boek én door het kunstenaarschap van Jed Martin. Samen met een groepje anonieme Gentse kunstenaars kroop Joliet in de huid van Houellebecqs hoofdpersoon, om onder de naam ‘Artistes Associés Jed Martin’ diens carrière nog eens over te doen. Maar dan echt. “Het was niet vreemd om Jed Martins werk te maken,” vertelde Joliet daags voor de opening van de expositie Jed Martin – Travail Human in galerie KochXBos, “omdat ik zelf ook al zulke werken had gemaakt. Ik had bijvoorbeeld al fotoreeksen gemaakt van mensen in de uitoefening van hun beroep.”
Joliet volgde getrouw de werkwijze van Jed Martin, die zeer nauwkeurig wordt beschreven in De kaart en het gebied. Maar toen ze haar eerste ‘Michelinfoto’s’ aan Houellebecq liet zien, was hij toch niet helemaal tevreden. “Het was te onscherp, vond hij. Ik antwoordde dat ik het Scheimpflugprincipe had toegepast, exact zoals hij had beschreven in De kaart en het gebied. Hij keek me niet begrijpend aan. ‘Qu’est ce que vous dites?’, zei hij. ‘Scheimpflug?’ Ik riposteerde dat het letterlijk in zijn boek staat, maar hij had geen idee waar ik het over had. Ik denk dat hij wat heeft gestrooid met technische termen van Wikipedia.”
Het was goed dat Houellebecq zijn visie op het werk met haar wilde delen, meent Joliet. “Hij is de eerste bedenker van het personage en het werk. Hij heeft niet alleen een aantal dingen prijsgegeven die hij belangrijk vond aan de manier waarop de landkaarten worden gefotografeerd, hij vertelde ook dat hij Jed Martin het oeuvre heeft gegeven dat hij zelf zou maken, zou hij de kwaliteiten en ambities hebben om beeldend kunstenaar te zijn. Ik heb hem gevraagd of hij onderdeel van onze groep wilde zijn. ‘J’en y peur,’ antwoordde hij, ‘ik heb er schrik van.’ Dat begreep ik wel. Hij vond het een superinteressant idee, maar hij heeft al gemaakt wat hij wilde maken. Het is nu dus ons werk. Maar hij heeft er wel vertrouwen in; hij heeft ons niet voor niets ‘artistes associés’ genoemd.”
Haar werk is te vergelijken met een boekverfilming, aldus Joliet. “Martin bestaat niet echt, maar hij bestaat wel in de hoofden van duizenden lezers. Iedereen heeft een ander beeld. Ik ook. Dit is mijn visie. Als jouw herinnering daarmee wordt geconfronteerd, krijg je weer een nieuwe blik. Misschien wordt je herinnering, je eigen verbeelding dan langzaam verdrongen door wat je in de galerie hebt zien hangen. Daar probeer ik mee te spelen.”
Ze neemt alle vrijheid die ze nodig heeft. “Michel Houellebecq, de echte bedoel ik, dus niet de romanfiguur, heeft natuurlijk ook niet alles over Jed Martin en zijn oeuvre geschreven. Het blijft een roman, het is geen biografie van Jed Martin, dus er zijn nog een heleboel dingen die niemand van hem weet. Er zou nog ergens een deel van zijn oeuvre in een lade kunnen liggen, waar Houellebecq geen weet van had, of die hij om andere redenen niet heeft genoemd.”
In KochXBos hangt ook een voorstudietje van het enorme portret dat Martin heeft gemaakt van de schrijvende Houellebecq. “Dat hangt hier om twee redenen. Eind juni heeft Houellebecq een grote expositie in het Parijse Palais de Tokyo. Ik zou graag zien dat Jed Martin daar ook tussen komt te hangen, en dan bij voorkeur met zijn portret van Michel Houellebecq. En het is natuurlijk ook goed dat Houellebecq op onze tentoonstelling in KochXBos aanwezig is. Dat maakt de cirkel rond. Er is trouwens al een tweede voorstudie in de maak. Nee, dat staat niet in het boek, Michel Houellebecq is niet geïnteresseerd in voorstudies, maar een schilder moet natuurlijk zijn hand oefenen.”
De groep anonieme Gentse kunstenaars heeft al een stuk of zes schilderijen uit de beroepenserie gemaakt, Joliet heeft ook al ideeën over Martins videokunst. Galerist Hans Bos lacht tevreden: “We kunnen nog jaren vooruit!”
“De kritiek is laaiend enthousiast,” vult Esther Koch aan, verwijzend naar de mystificatie op de posters en flyers, met quotes uit de jubelende recensies die Houellebecq zelf schreef in De kaart en het gebied. “Vijf sterren in Le Monde, vijf sterren in Art Forum!”
Jed Martin – Travail Human. T/m 16/4 in KochXBos Gallery, Eerste Anjeliersdwarsstraat 36.
