“Het is nog altijd taboe om de Orthodoxe kerk te bekritiseren”
“Ik heb een tijd lang met het idee rondgelopen om de priester op te zoeken in de gevangenis. Uiteindelijk realiseerde ik me dat dat alleen maar een last zou zijn. Zijn verhaal zou niks toevoegen. Mijn film is weliswaar gebaseerd op waargebeurde feiten, maar het is geen reconstructie. Geen reënactment. De verhouding tussen de meisjes is fictie, dat heb ik zelf verzonnen. De priester in mijn film is ook veel complexer; bij mij is hij geen Orthodoxe extremist.”
De waargebeurde geschiedenis van een jonge non vormt de basis van Beyond the Hills van de Roemeense filmmaker Cristian Mungiu (Iasi, 1968). De vrouw overleed in een Orthodox klooster in Tanacu, in het noordoosten van Roemenië, nadat ze met kettingen aan een kruis was bevestigd en dagenlang geen eten en drinken had gekregen. Volgens de priester van het klooster was de vrouw bezeten door de duivel, gedroeg ze zich gewelddadig en weigerde ze te eten of te drinken. De broer van de non zou de priester hebben gevraagd een uitdrijvingsritueel te verrichten, nadat zij enkele weken eerder in het plaatselijke ziekenhuis vergeefs was behandeld voor schizofrenie.
“De verhalen in de Roemeense kranten waren erg sensationeel. ‘Orthodoxe priester vermoordt meisje tijdens duiveluitdrijving’… Dat soort koppen. Hoe het echt zat interesseerde de meeste mensen niet of nauwelijks, het ging ze om het spektakel. Er was totaal geen distantie of respect, terwijl er toch iemand was gestorven. Dat heeft alles te maken met opvoeding. Zoals ook de treurige zaak zelf veel te maken heeft met een gebrekkige opvoeding. Ik wilde laten zien hoe het gebeurd zou kunnen zijn. Wat ertoe kan leiden dat mensen hun lot in handen leggen van de kerk. De sensatiekant interesseerde me totaal niet. Duivelsuitdrijvingen en tollende hoofden? Wie mij ook maar een beetje kent, weet dat ik geen moment heb overwogen een sensationele film te maken. Niet voor niets heb ik de kranten gelaten voor wat ze zijn; ik heb me voornamelijk gebaseerd op de non-fictie romans die Tatiana Niculescu Bran over de zaak heeft geschreven.”
De priester heeft hij niet opgezocht, maar Mungiu is wel wezen kijken in het klooster waar de tragedie zich heeft afgespeeld. “We zijn er op een regenachtige dag naartoe gereden. We kwamen vast te zitten in de modder en moesten drie uur lopen. Toen we er eindelijk arriveerden, vroeg een monnik of wij ook kwamen kijken naar aanleiding van de krantenberichten. Ik heb er niet omheen gedraaid, maar ik heb niet gezegd dat ik bezig was met een film. We hebben met de nonnen gesproken en ik heb een aantal foto’s gemaakt. Die vormden het uitgangspunt voor het klooster dat we voor de film hebben gebouwd.”
Zijn film gaat over liefde en de vrije wil, aldus Mungiu, en over de dunne scheidslijnen tussen geloven, religie in het algemeen en de kerk als instituut. “Tijdens de voorbereidingen op mijn film heb ik de ellenlange lijst met zondes bestudeerd, zoals opgesteld door de Orthodoxe Kerk. Het zijn er maar liefst 464. Waanzinnig! En toch bedacht ik me tijdens het lezen dat er een heel belangrijke ontbreekt: onverschilligheid. Maar misschien is dat geen zonde, het staat immers niet op de lijst. Maar wat is het dan? Is het gevaarlijk of niet? Ik hoop dat mijn film iets zegt over de keuzes die je hebt in het leven. Keuzemogelijkheden die groter worden naarmate je opleiding beter is en je minder bevattelijk wordt voor de dreiging met het Kwaad door de kerk.”
De Orthodoxe Kerk was al populair onder het communisme, doceert Mungia, en is na de dood van Ceausescu alleen nog maar machtiger geworden. “90 procent van de Roemeense bevolking is naar eigen zeggen gelovig. Van de totale bevolking, dus ook de jonge generatie. Je zult begrijpen dat het nog altijd taboe is om de Orthodoxe kerk te bekritiseren. Toch ben ik van mening dat er een belangrijk verschil bestaat tussen de diep humane waarden van het Christendom en het geloof van de Roemeense Orthodoxe Kerk. Die wil nu de grootste kathedraal van het land laten verrijzen op de plek in Boekarest waar Ceausescu zijn megalomane paleis bouwde. De geschatte kosten lopen uiteen van 200 tot 400 miljoen euro! Dat is toch onvoorstelbaar?! Er zijn al meer dan 20.000 kerken in Roemenië, tegen 5.000 scholen en slechts 500 ziekenhuizen… Dáár is behoefte aan, we hebben al meer dan genoeg kerken.”
Mungiu benadrukt dat de priester en de kerk in Roemenië ook veel bijval hebben gekregen. “Dan werd erop gewezen dat de Orthodoxe kerk ten minste heeft geprobeerd iets te betekenen voor het meisje. Waar waren de andere instituten? Wat hebben de artsen dan gedaan? Het meisje mag dan zijn overleden, dat was anders misschien ook wel gebeurd, is de gedachtegang.”
Omdat de zaak zo gecompliceerd is, heeft Mungiu geprobeerd de geschiedenis zo uitgebalanceerd mogelijk te vertellen. En dat kost tijd; Beyond the Hills duurt maar liefst tweeënhalf uur. “Ik wilde mijn film maken vanuit het subjectieve gezichtspunt van de hoofdrolspeelster. Dus het gaat zo snel als zij de dingen ervaart. En het kloosterleven is nu eenmaal traag. Als het aan mij had gelegen, had de film overigens nog een uur langer geduurd. Maar dat gaat niet meer; we zijn gewend geraakt aan films van een minuut of 90. Alles moet in een razend tempo worden verteld, met korte spanningsbogen. Dat wilde ik niet, dat had ook niet gepast bij dit verhaal. Bij mij duurt het al anderhalf uur voordat de achtergronden uit de doeken zijn gedaan; ik heb alle tijd willen nemen om de gemeenschap te schetsen, zodat duidelijk wordt waarom bijgeloof zo’n grote rol kan spelen. Vervolgens kan de kijker zelf zijn gedachten vormen. Beyond the Hills is een soort cinema uit een grijs verleden.”
Hetzelfde werd gezegd van 4 maanden, 3 weken en 2 dagen, waarmee Mungiu in 2007 de Gouden Palm won, de belangrijkste prijs van het festival van Cannes. Ook die film – waarin het net als in Beyond the Hills draait om de verhouding tussen twee jonge vriendinnen in een autoritair systeem – wordt gekenmerkt door lange, rustige takes en het ontbreken van (sturende) muziek. “Je kunt niet telkens dezelfde film maken, maar je kunt jezelf ook niet iedere vijf jaar opnieuw uitvinden. Tussen die twee uitersten moet je iedere keer weer een balans zien te vinden.”
Zijn bekroning in Cannes hielp hem enigszins bij de financiering van zijn film, alhoewel het geld in eigen land bepaald niet voor het oprapen lag. “Verder betekende het niet zo veel. Je krijgt er geen extra inspiratie door. De Gouden Palm gaf natuurlijk wel wat extra druk. Maar het is niet zo dat mijn leven van het ene op het andere moment compleet veranderde. Ik heb nog hetzelfde kantoor, rijd nog in dezelfde auto en moet nog steeds zo af en toe een commercial draaien om rond te komen.”
Beyond the Hills van Cristian Mungiu draait nu in de Nederlandse bioscopen.
