Het Van Gogh Museum vernieuwt 4: Nienke Bakker over de brieven
Vanaf vandaag presenteert het Van Gogh Museum zijn vaste collectie in een compleet nieuwe opstelling, waarin de ontwikkeling van Van Gogh als kunstenaar centraal staat. In de vierde aflevering van een serie over het vernieuwde museum vertelt conservator Nienke Bakker over de brieven van Vincent van Gogh.
“Er is geen kunstenaar die zo sterk reflecteert op zijn werk”, zegt conservator Nienke Bakker in de spectaculaire entree van het Van Gogh Museum, waarin maar liefst twaalf zelfportretten te zien zijn. “Het ontstaan van De aardappeleters kun je van dag tot dag volgen in zijn brieven. Hoe hij het doet en wat hij ermee wil; dat is buitengewoon boeiend.”
In de nieuwe opstelling van het Van Gogh Museum komt de schilder zelf aan het woord: op de muren staan citaten die samenvatten welk verhaal er in een zaal wordt verteld. ‘Ze zeggen dat het moeilijk is jezelf te kennen. Maar het is evenmin eenvoudig jezelf te schilderen’ staat er bijvoorbeeld in de entree. Bakker: “In een brief aan zijn zus vergelijkt hij zijn beroemde Zelfportret als schilder uit Parijs met dat van de dood in Frederik van Eedens De kleine Johannes. Hij schrijft dat hij er slecht uit zag in die tijd, ontredderd en triest, heeft het over de kleuren die hij gebruikt en legt allerlei verbanden. Het is een onvoorstelbare bron, waar we dankbaar gebruik van hebben gemaakt.”
De brieven van Vincent van Gogh zijn na de dood van zijn broer Theo voor het eerst ontcijferd en gerangschikt door diens weduwe Jo Bonger. Zij wachtte ruim twintig jaar met haar uitgave, omdat ze het, zoals ze in haar voorwoord schrijft, ‘onbillijk vond jegens de dode om belangstelling te wekken voor zijn persoon eer het werk waaraan hij zijn leven gaf, erkend werd en gewaardeerd zoals het verdiende’. Na een studie van 15 jaar publiceerde het museum in 2009 een complete, zesdelige editie, met annotaties en alle afbeeldingen van de kunstwerken waar Van Gogh aan refereert. En sinds vorige maand is er een bloemlezing, waarin 265 van de 820 brieven van Van Gogh zijn opgenomen.
“Het is literatuur. En wij zijn niet de enigen die dat vinden”, aldus Bakker. “Van Gogh was een dubbeltalent. Voordat hij met schilderen begon, schreef hij al prachtige brieven. In zijn vroege brieven staan beschrijvingen van landschappen en van situaties waarbij je je kunt voorstellen dat hij er later een schilderij van zou hebben gemaakt. Hij moest alleen nog leren hoe.”
Op de tweede, verdiepende verdieping van het museum staan de brieven van Van Gogh centraal. Daar hangt een kleine vitrine met de driedelige bundel die Jo Bonger uitgaf in 1914 en staat de kast waarin Theo de brieven bewaarde die hij van Vincent ontving. Ook kan de bezoeker er informatie vinden over de post: die werd destijds twee à drie keer per dag bezorgd.
Er zijn brieven te beluisteren (in het Nederlands en het Engels) en er hangen twee originele brieven: een in het Nederlands en een in het Frans. “Je ziet heel mooi hoe hij schrijft. Hij maakt woorden groter als hij zich opwindt en onderstreept zinnen als iets nadruk moet krijgen en voegt van alles toe in de marges. Je ziet ook hoe belezen hij is; Van Gogh lardeert zijn brieven met citaten en uitdrukkingen uit andere talen.”
Bakker vindt het moeilijk om een lievelingsbrief te noemen. “Ik heb meerdere favorieten. Niet alleen aan Theo, maar ook aan Émile Bernard heeft hij prachtige brieven geschreven… en aan Paul Gauguin, natuurlijk. Van Gogh en Gauguin woonden en werkten twee maanden samen in het gele huis in Arles. Toen raakte Van Gogh zo in de war dat hij een stuk van zijn oor afsneed en vertrok Gauguin spoorslags naar Parijs. Vincent bleef teleurgesteld achter en schreef Gauguin een brief, waarin je tussen de regels door zijn teleurstelling proeft, maar die tegelijkertijd benadrukt dat hun vriendschap er nog steeds is en dat ze samen zullen strijden voor de kunst van de toekomst. Maar ik kan er nog veel meer noemen. In de Provence gaat het bijna alleen maar over de kunst die hij maakt en wat hij daarmee wil. Dat is zo ontzettend mooi.”
Vincent van Gogh, De kunst van het woord – Zijn mooiste brieven. Samengesteld en ingeleid door Leo Jansen, Hans Luijten en Nienke Bakker. Uitgeverij Carrera, 1032 blz., 29,95. Te koop in de museumwinkel.
