Andrei Zvyagintsev over Leviathan: “Het is een universeel verhaal”
“Dat is een lang verhaal”, antwoordt de Russische regisseur Andrei Zvyagintsev op de vraag of zijn meesterlijke Leviathan gezien moet worden als metafoor voor de Russische samenleving. “Toen ik in 2008 een korte film opnam, vertelde een vriend me het verhaal van een tot op het bot gefrustreerde garagehouder uit Granby, Colorado die in opstand was gekomen tegen the powers that be. Marvin John Heemeyer heette hij, je moet zijn naam maar even googelen. Hij was een slachtoffer van het systeem, net als Nikolai, de hoofdpersoon in mijn film. Alleen handelde hij nog veel radicaler.”
Zvyagintsev kijkt met een vragende blik naar het groepje journalisten uit de hele wereld; niemand lijkt bekend met het verhaal van Heemeyer. “Hij vocht om zijn bedrijf en land te behouden, waar van de overheid een enorme betonfabriek moest verrijzen. Toen al zijn inspanningen vergeefs bleken – de burgemeester en de raad waren volgens Heemeyer volslagen corrupt – veranderde zijn wanhoop in gramschap. Hij verbouwde zijn bulldozer tot killdozer, een soort tank waarmee hij een spoor van verwoesting trok. Toen de opgetrommelde politiemacht te langen leste het gepantserde ding kon binnendringen, had hij zichzelf van het leven benomen.”
Geen Russisch verhaal dus, wil Zvyagintsev maar zeggen, en geen kritiek op de huidige machthebber, maar een Amerikaanse tragedie. Maar, zo voegt hij er onmiddellijk aan toe, “het is vooral een universeel verhaal”. In overleg met zijn vaste scenarioschrijver Oleg Negin – op het festival van Cannes, waar dit gesprek plaatsvond, werden de twee onderscheiden voor hun script – besloot Zvyagintsev het verhaal naar Rusland te verplaatsen. “Rusland ligt me nu eenmaal na aan het hart. En het is productioneel een stuk eenvoudiger om in eigen land te filmen.”
Op een site van een amateurfotograaf vond hij foto’s van een geïsoleerd dorp aan de Barentszzee, in het noorden van Rusland. “We zijn er een kijkje gaan nemen en wisten direct dat het de perfecte locatie was: omdat het het einde van de wereld is en we de macht van de staat én de nietigheid van de mens er mooi konden afzetten tegen de overweldigende kracht van de natuur. En omdat de bewoners ons meevoerden naar de baai waar van tijd tot tijd enorme walvissen opduiken. De filmtitel had ik al, naar Thomas Hobbes, en toen zag ik die machtige beesten. Ik dacht: dit kan geen toeval zijn. Dit is de plek.”
Daar, aan de fotogenieke Barentszzee ondergaat de rouwdouw Nikolai een reeks beproevingen die doen denken aan het Bijbelboek Job, dat ook al leidend was in Zvyagintsevs eerdere films. “Dat was geen vooropgezet plan. Ik ontdekte de overeenkomst al schrijvende. Ik vind het een prachtig thema; door Nikolai in gesprek te laten gaan met een priester kan ik het verhaal van Job vertellen. De priester is een simpel, puur en diepgelovig mens, die oprecht probeert om Nicolai te helpen. Hij is geen farizeeër, zoals de bisschop die tegen de macht aanschurkt en met heel andere dingen bezig is.”
Op de vraag of zijn film dan toch moet worden opgevat als maatschappijkritiek, schudt Zvyagintsev het hoofd. “Nee. Ja en nee. Ik klaag de huidige machthebbers niet aan met mijn film; Leviathan gaat over een eenvoudige man die wordt vermorzeld in een enorm krachtenveld. Ik heb geld gekregen van het Russische ministerie van cultuur. Voor het festival van Cannes hebben we de film laten zien aan minister Vladimir Medinsky en er heel open over gesproken. Hij begreep wel wat ik wilde zeggen, maar hij denkt er anders over. Dat hoort bij zijn functie; het zou vreemd zijn als het anders was. Ik maak kunstwerken, zijn werk is politiek, hij gaat over kunst in brede zin.”
De minister meende onder meer dat er teveel wordt gedronken in Leviathan. “Ach, dat drinken, dat is een beetje een cliché. Ik denk dat er veel landen zijn waar net zoveel wordt gedronken, maar wij hebben een drinkspelletje waarmee je kunt aantonen dat je een echte man bent… Het heeft een humoristisch effect, vind ik, die mannen die wodka als limonade drinken. Dat is nodig; anders wordt het drama ondraaglijk.”
Zvyagintsev zegt zich ook niet druk te maken om een nieuwe wet die godslasterlijke taal verbiedt in door de staat gesubsidieerde films. “Toen de wet werd getekend was mijn film al klaar, dus het zou geen gevolgen moeten hebben. Ik vind overigens niet dat er teveel wordt gevloekt in mijn film. Iedere vloek is zorgvuldig, afgewogen, zoals ieder ander woord ook zorgvuldig is afgewogen. Vloeken is ook gewoon een levendige manier om je uit te drukken. Of het gevolgen heeft voor mijn volgende films? Ik hoop het niet. Ik heb ook gehoord dat de minister van cultuur vindt dat alle bloemen mogen bloeien, maar dat hij alleen de bloemen water geeft die hij mooi vindt. Maar toen ik hem vertelde dat ik met twee nieuwe projecten bezig was, zei hij dat hij benieuwd was. We zullen wel zien, het heeft geen enkele zin me daar nu druk om te maken.”
Leviathan van Andrei Zvyagintsev draait nu in de Nederlandse bioscoop. Dit interview verscheen eerder in Het Parool.
