Nuri Bilge Ceylan over Winter Sleep: “Ik refereer niet aan de huidige situatie in Turkije”
‘Vroeger had ik bewondering voor je. We dachten dat je grootse dingen zou gaan doen, dat je beroemd zou worden. (…) Maar die artikeltjes van jou… het is sentimentele romantiek. Er spreekt een naïeve, zwakke zelfovertuiging uit. Je neemt geen risico’s; de auteur trapt open deuren in om zich geliefd te maken. En die lyrische, naar sentimentalisme neigende dekmantel maakt het alleen maar erger.’
Zo! Die zit! Terwijl Aydin in zijn studeerkamer aan een nieuwe column over godsdienst en moraal werkt, krijgt hij de wind van voren van zijn zus Neclam, die achter hem op de bank ligt. Languit, lui. Verveeld. Maar Aydin is er de man niet naar om zich door zijn zus’ tirade uit het veld te laten slaan. ‘Zo te horen kan ik er maar beter mee ophouden,’ antwoordt hij, helemaal niet van plan ermee op te houden.‘Nee, nee,’ zegt Neclam snel. ‘Het is gewoon mijn mening.’ ‘Gelukkig denkt niet iedereen er zo over,’ riposteert Aydim, terwijl hij minzaam opkijkt van zijn laptop. ‘Ik heb je toch niet beledigd?’ vraagt Neclam. ‘Nee’, zegt Aydim beslist. ‘We mogen dan broer en zus zijn, we verschillen als dag en nacht. Ik moet er misschien blij om zijn dat jij er zo over denkt.’
De scène gaat maar door, minutenlang. Geen van beiden gunt de ander het laatste woord. Telkens als je denkt dat het niet erger kan, doet de ander er een schepje bovenop. Zij verwijt hem hypocrisie (‘Had ik maar jouw vermogen tot zelfmisleiding’) en een gebrek aan moed: ‘Als auteur ben je vergeten jezelf te zijn. Je verandert van identiteit als van een hemd.’ En Neclam is niet de enige. Ook Aydims mooie, veel jongere wederhelft Nihal kan hem nauwelijks velen. Hun liefde is jaren geleden al verdampt. Als ze elkaar met rust zouden laten, was de situatie in huis nog net draaglijk. Maar ze laten elkaar niet met rust. Terwijl de sneeuw naar beneden dwarrelt, blijven ze elkaar opzoeken. En op elkaar inbeuken, als uitgetelde boksers.
196 minuten duurt de messcherpe karakterstudie Winter Sleep. En als het aan hem had gelegen, was de film nog veel langer geweest, vertelde regisseur Nuri Bilge Ceylan op het festival van Cannes, waar het dit voorjaar werd bekroond met de Gouden Palm, de prijs voor de beste film. Ceylan was zelf uiterst content over een vier en half uur durende versie, maar zijn omgeving wist hem ervan te overtuigen dat het publiek dat niet aan kan. Oók het arthouse publiek niet. En juryvoorzitter Jane Campion zag er zo, met 196 minuten, ook al tegenop, zei ze na de uitreiking. ‘Ik was bang. Ik zei tegen de andere juryleden dat ik vast en zeker naar het toilet zou moeten. Het was paniek om niks. De film greep me volledig. Winter Sleep is meesterlijk en meedogenloos.’
In Winter Sleep draait het om Aydim, een voormalige theater-acteur die met zijn vrouw en zus vanuit de stad naar het wonderschone, maar straatarme Cappadocië in Centraal-Anatolië is gekomen om het toeristenhotel (Othello heet het, naar Shakespeare) van zijn overleden vader te runnen. De zelfgenoegzame intellectueel – grijs, brilletje, een paar kilootjes te veel – zegt ‘De geschiedenis van het Turks theater’ te willen gaan schrijven, een alomvattende studie, maar hij komt niet verder dan persoonlijke columns voor het lokale sufferdje. De rest van zijn tijd gaat verloren aan tergende discussies met zijn Florence Nightingale-achtige vrouw Nihal, zijn lethargische zus Neclam en met ondergeschikten en buurtbewoners die hem huurpenningen schuldig zijn.
‘Ik begrijp dat de ellenlange dialogen voor een niet-Turks publiek moeilijk te behappen zijn. Niet omdat een deel van de nuances verloren gaat in de vertaling, maar omdat je blik gefocust is op de ondertitels, waardoor je minder oog hebt voor alle expressies en details. Als er in hun eigen taal wordt gesproken, houden mensen juist van dialoog, en zijn het juist de stiltes die hen een ongemakkelijk gevoel geven.’
Ceylan schreef het script en de dialogen samen met zijn vrouw Ebru; samen schreven ze ook al scripts voor Once Upon a Time in Anatolia (in 2011 in Cannes bekroond met de Grote Prijs) en Three Monkeys (in 2008 in Cannes bekroond met de prijs voor de beste regie). ‘Het eerste wat ik had bedacht waren een man en vrouw. Natuurlijk bevat de film aspecten uit mijn eigen leven, en uit dat van mijn naaste vrienden; Aydim is deels autobiografisch. Maar tegelijkertijd is hij helemaal niet zoals ik.’
De samenwerking was intens, aldus Ceylan. ‘Vechten is wat mij betreft de beste manier om een script te testen. Als ik iets voorstel, gaat Ebru er op elke denkbare manier tegenin. Als het dan overeind blijft, is het goed.’ Zijn brein werkt beter als hij onder spanning staat, aldus Ceylan. ‘Soms vond ik de juiste woorden niet in een normale conversatie. Als we dan in een discussie belandden, werd ik scherper. Dan stopte ik met denken en kwamen de juiste woorden bijna vanzelf. Wanneer we ruzie maken, doen we dat urenlang, soms tot in de vroege uurtjes, want wij willen allebei het laatste woord. Dat onderscheidt Ebru van andere coscenaristen… die kiezen eieren voor hun geld en geven mij m’n zin om er vanaf te zijn.’
Op de aftiteling staat vermeld dat Winter Sleep is geïnspireerd door de verhalen van Anton Tsjechov – zoals ál Ceylans films geïnspireerd zijn door de verhalen van Tsjechov. ‘Welke verhalen? Dat zeg ik niet, dan moet je Tsjechov maar lezen. Als je het dan al ziet. Ik maak geen directe verfilmingen van Tsjechov, het gaat om de strekking. Tsjechov schrijft niet over bepaalde onderwerpen, maar over het leven. Dat staat me aan. Ik maak films over het leven. Ik houd er niet van om films te maken over een specifiek onderwerp.’ Toch worden er in Winter Sleep tal van actuele kwesties aangesneden, zoals de kloof tussen de stad en het platteland, tussen arm en rijk, intellectuelen en arbeiders. ‘Maar ik refereer niet aan de huidige situatie in Turkije, ik vind niet dat een kunstenaar allusies moet maken op de huidige situatie in zijn land, ik ben geen journalist… Alles wat er in mijn land gebeurt en is gebeurd, kan worden verklaard uit de menselijke natuur. Met mijn films probeer ik de menselijke ziel beter te begrijpen. Ik maak misschien keer op keer dezelfde film, maar ik denk dat we nog steeds minder weten over de menselijke aard dan over Mars.’
‘Ik begrijp niet dat je het niet beu wordt altijd over hetzelfde onderwerp te schrijven,’ bijt Neclam Aydim toe in Winter Sleep. ‘Volharding is de enige manier om je te verdiepen in een onderwerp; om iets nieuws te creëren,’ antwoordt Aydim. Ceylan zou het zelf gezegd kunnen hebben.
